Powstanie i rola Polskiej Macierzy Szkolnej na Białorusi – cz. 1

Po upadku ZSRR, polska mniejszość na Białorusi zyskała możliwość powoływania własnych organizacji oraz prowadzenia działalności kulturowo-oświatowej. Największą i najbardziej znaną jest Związek Polaków na Białorusi, niemniej jednak warto poznać historię innej dużej organizacji, a mianowicie – Polskiej Macierzy Szkolnej.

Polska Macierz Szkolna na Białorusi – początki

Jedną z organizacji polskich związanych ze szkolnictwem na Białorusi była Polska Macierz Szkolna (PMS). Choć stowarzyszenie to zaczęło funkcjonować w 1995 r., to nie powstało z niczego.  Nawiązywało ono do organizacji kulturalno oświatowej „Polska Macierz Szkolna”, które pierwotnie założono w Warszawie na mocy reskryptu carskiego z 19 października 1905 r. Reskrypt ten zezwalał na zakładanie prywatnych szkół z polskim językiem wykładowym (bez praw publicznych). Założycielami pierwotnej organizacji byli Józef Świątkowski, Henryk Sienkiewicz, Antoni Osuchowski oraz Mieczysław Brzeziński. Celem organizacji było krzewienie i popieranie oświaty w duchu chrześcijańskim i narodowym poprzez zakładanie i prowadzenie instytucji wychowawczo-oświatowych, ochronek, szkół powszechnych, seminariów nauczycielskich, szkół średnich (w tym progimnazjów i gimnazjów) i szkół wyższych, organizowanie czytelni, bibliotek, uniwersytetów ludowych, urządzenia odczytów, wykładów, pogadanek, przedstawień publicznych, wydawania i rozpowszechniania książek (za pomocą własnego wydawnictwa i sieci drukarni i składów książek). Legalna działalność trwała niespełna rok, bowiem w 1907 r. władze rosyjskie zdelegalizowały PMS, która odtąd prowadziła swe prace w konspiracji, aż do 1916 r., kiedy to niemieckie władze okupacyjne oficjalnie zezwoliły na jej reaktywację i zatwierdziły statut¹. Polska Macierz Szkolna funkcjonowała, także na ziemiach wschodnich II RP, przez cały okres międzywojenny, a po II wojnie światowej wznowiła swoją działalność na emigracji – w Wielkiej Brytanii w 1952r.²

To właśnie do wieloletniej tradycji tej organizacji nawiązywało stowarzyszenie Polska Macierz Szkolna na Białorusi. 3 grudnia 1995 roku odbyła się w Grodnie Konferencja Sprawozdawczo-Wyborcza Towarzystwa Przyjaciół Szkoły Polskiej (TPSP), na którą przybyło około 120 osób, z czego około 100 stanowili reprezentanci środowiska nauczycieli i rodziców. To właśnie podczas tego zjazdu Towarzystwo przekształcono w zjazd założycielski Polskiej Macierzy Szkolnej. Świadkami tego wydarzenia byli także goście specjalni, m.in. przedstawiciele polskich placówek dyplomatycznych (radca Marek Gołkowski, I sekretarz Krzysztof Dłużewski, konsul ds. Polonijnych Alicja Godun z Ambasady RP w Mińsku, konsul generalny RP w Grodnie Mariusz Maszkiewicz), polskich stowarzyszeń i fundacji (Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” reprezentowała prezes Agnieszka Bogucka, skarbnik Zarządu Krajowego oraz prezes Podlaskiego Oddziału – Ewa Cywińska, obecny był także Medard Masłowski z Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”), a także białoruskich władz oświatowych (Wiaczesław Matiuszenko – urzędnik ds. oświaty mniejszości narodowych w Ministerstwie Edukacji RB)³.

Podczas konferencji odbywała się dyskusja, w toku której podniesiono kwestię przekształcenia TPSP w niezależną organizację oświatową, która posiadałaby własną strukturę, władzę oraz statut i byłaby w stanie kompleksowo zadbać o rozwój polskiego szkolnictwa na Białorusi. Choć do idei negatywnie odnosili się niektórzy członkowie ZPB, to ostatecznie przegłosowano przekształceni TPSP w Polską Macierz Szkolną na Białorusi, po czym wybrana została Rada Programowa (jej przewodniczącą została Teresa Kryszyń), Komisja Rewizyjna oraz Zarząd, na czele którego stanął prezes Stanisław Sienkiewicz, będący jednocześnie członkiem Grodzieńskiego Oddziału ZPB⁴.

Oficjalna rejestracja i statut

Oficjalna rejestracja organizacji pod nazwą Polskie Regionalne Stowarzyszenie Oświatowe „Polska Macierz Szkolna” miała miejsce 12 grudnia 1995 w Grodnie⁵. Zaakceptowany został także statut Stowarzyszenia, w którym znalazły się, między innymi, następujące założenia:

• „Stowarzyszenie <<Polska Macierz Szkolna>> stoi poza wszystkimi stronnictwami politycznymi⁶;
• Działalność Stowarzyszenia opiera się na społecznej pracy jego członków;
• Głównym celem Stowarzyszenia jest odbudowa i rozwój polskojęzycznego szkolnictwa wszystkich szczebli, krzewienie i popieranie oświaty i kultury polskiej w duchu chrześcijańskim i obywatelskim;
• Kształtowanie młodego pokolenia w oparciu o wzory humanistyczne, chrześcijańskie oraz najlepsze tradycje tolerancji oraz historii i kultury polskiej;
• Stowarzyszenie jest szczególnie zobowiązane do wspierania nauczycieli szkół polskich oraz nauczycieli języka polskiego w ich pracy dydaktycznej, samokształceniu i rozwoju osobowości;
• Stowarzyszenie Integruje społeczne działania nauczycieli, wychowawców i rodziców w dziele krzewienia języka i kultury polskiej oraz idei polskich placówek oświatowych;
• Stowarzyszenie prowadzi kursy dla dorosłych, świetlice, Uniwersytety dla rodziców, licea i szkoły niedzielne.”⁷

Źródło: https://www.polskieradio.pl/399/7978/artykul/3035883,bialorus-wladze-likwiduja-organizacje-spoleczna-polska-macierz-szkolna-w-gro, dostęp 10.05.2024

Polska Macierz Szkolna a Związek Polaków na Białorusi

Do powstania Polskiej Macierzy Szkolnej negatywnie odniosło się kierownictwo Związku Polaków na Białorusi – pierwszej i największej polskiej organizacji w kraju. Temat nowej organizacji podjęty został podczas obrad Rady Naczelnej ZPB, które odbyły się w dniach 13-14.01.1996, a w których udział wzięło około 30 przedstawicieli Związku z całej Białorusi. Zgodnie uznano, iż w świetle funkcjonowania pionu ds. Oświaty w ZPB, powoływanie nowej organizacji oświatowej jest skierowane przeciwko ZPB i ma na celu rozbicie związku oraz dyskredytację jego dorobku. Krytycznie odniesiono się również do działalności Stanisława Sienkiewicza, któremu zarzucono niewielką aktywność podczas pełnienia funkcji prezesa obwodowego oddziału ZBP w Grodnie. Stanisław Sienkiewicz, prawdopodobnie w odpowiedzi na część stawianych zarzutów, złożył propozycję włączenia Polskiej Macierzy Szkolnej do struktur ZPB⁸. Rada Naczelna ZPB wydała w tej sprawie oficjalne oświadczenie, które ukazało się na łamach „Głosu znad Niemna”. Znalazła się w nim informacja o negatywnej ocenie powołania „nowej, niezależnej od Związku Polaków organizacji do spraw edukacji polskiej na Grodzieńszczyźnie (Macierz Szkoły Polskiej) pod kierownictwem pana S. Sienkiewicza w grudniu 1995 roku”. Z racji tego, iż utworzenie tej organizacji nie było poprzedzone wcześniejszym ogłoszeniem czy konsultacją, Rada Naczelna, w imieniu ZPB, odmówiła współpracy z PMS, jednocześnie wyrażając wolę przyjęcia Macierzy w struktury ZPB, ze względu na chęć współpracy wykazaną wcześniej przez Stanisława Sienkiewicza oraz Teresę Kryszyń. W oświadczeniu podkreślono, że jeżeli propozycja włączenia PMS w struktury ZPB nie zostanie wzięta pod uwagę przez kierownictwo organizacji pod znakiem zapytania zostanie podstawione dalsze członkostwo Sienkiewicza i Kryszyń w ZPB⁹

Do porozumienia w sprawie włączenia PMS do struktur ZPB jednakże nigdy nie doszło, a negatywną ocenę wobec organizacji, wydaną przez Radę Naczelną, poparły inne struktury związku ogłaszając to na łamach polskiej prasy, m.in.: Zarząd Oddziału Miejskiego Polaków w Grodnie¹⁰. Potępiającą opinię, w imieniu Zarządu Rejonowego Oddziału Związku Polaków w Woronowie wyraził jego prezes, Paweł Orpik, w ocenie którego S. Sienkiewicz oraz T. Kryszyń, powołując PMS, spowodowali rozłam w środowisku polskim, skrytykował także „niewybaczalny liberalizm” wykazywany przez prezesa ZPB, Tadeusza Gawina, w stosunku do „sprawców rozłamu”¹¹. Do poglądu o „rozbiciu ruchu związkowego” poprzez powołanie PMS przyłączyli się także inni polscy działacze zrzeszeni w ZPB, m.in. Maria Ejsmont (prezes Komitetu Pamięci Elizy Orzeszkowej), Halina Jakołcewicz (prezes Stowarzyszenia Polaków – Ofiar Represji Politycznych), prof. Apoloniusz Woliński (przewodniczący Stowarzyszenia Kombatantów Polskich na Białorusi), Stanisław Kieczko (prezes Towarzystwa Polskich Plastyków) oraz Zarząd Stowarzyszenia Żołnierzy Armii Krajowej w Grodnie¹².

13 kwietnia 1996, decyzją Rady Naczelnej ZPB, odwołała ze składu Rady Stanisława Sienkiewicza oraz Teresę Kryszyń, wprowadzając na ich miejsce Józefa Łucznika i Leonardę Rewkowską. Ponadto, na tym samym posiedzeniu Rada Naczelna zatwierdziła wcześniejszą decyzję Grodzieńskiego Zarządu Miejskiego Związku Polaków, która wykluczała z szeregów organizacji Stanisława Sienkiewicza za działalność antystatutową. Dokładnym powodem wykluczenia miała być „działalność rozbijające jedność Związku i nie wykonanie decyzji RN z dnia 13 stycznia 1996.” Stanowisko prezesa Grodzieńskiego Oddziału Obwodowego ZP, które wcześniej piastował Sienkiewicz, zostało tymczasowo przydzielone Józefowi Łucznikowi¹³. Znając dalsze losy Związku Polaków na Białorusi oraz szkolnictwa polskiego w Republice, można wyciągnąć smutną refleksję, iż Józef Łucznik, który miał zastąpił „siejącego rozłam” Stanisława Sienkiewicza w 2005 r. sam przyczynił się do jeszcze bardziej bolesnego i realnego rozłamu w ZPB, który poważnie zaszkodził szkolnictwu polskiemu na Białorusi oraz całemu polskiemu społeczeństwu w kraju. Tymczasem PMS, kierowane przez Stanisława Sienkiewicza aż do jej likwidacji w 2022 r.¹⁴, znacznie przyczyniło się do rozwoju polskiej oświaty na Białorusi.

Stanisław Sienkiewicz na tle Liceum Społecznego Polskiej Macierzy Szkolnej w Grodnie. Źródło: https://akademiajagiellonska.pl/stanislaw-sienkiewicz-laureatem-nagrody-jagiellonskiej/ (dostęp: 10.05.2024).

Nieustający konflikt

Konflikt pomiędzy nowo powołaną organizacją a Związkiem Polaków nie ustawał. Dyskusje na ten temat były podejmowane zarówno w prasie (chociażby w „Głosie znad Niemna” ukazało się wiele krytycznych artykułów pod adresem PMS¹⁵), jak i na szczeblu dyplomatycznym. Negocjacje mające na celu rozwiązanie sporu pomiędzy organizacjami prowadzone były zarówno w Konsulacie Generalnym RP w Grodnie, jak i w Ambasadzie RP w Mińsku. Słusznie bowiem obawiano się, iż skłócenie i rozbicie polskiego środowiska zostanie wykorzystane prze władze białoruskie do przejęcia kontroli nad przyszłym kształtem polskiego szkolnictwa na Białorusi. PMS częściej otrzymywała finansowanie ze strony organów oświatowych władz białoruskich. Nie było to jednak przejawem troski o polskie szkolnictwo w kraju, ale miało na celu podtrzymanie i nasilenie napięcia w środowisku polskim, gdyż inicjatywy ZPB albo nie otrzymywały żadnego wsparcia ze strony państwa lub było ono znacznie skromniejsze¹⁶.

Konflikt pomiędzy PMS i ZPB dyskutowany był także w kolejnych latach. Podczas posiedzenia Sejmowej Komisji Łączności z Polakami za Granicą, które poświęcone było sytuacji Polaków na Białorusi wystąpił prezes PMS, Stanisław Sienkiewicz. Informował on o planach i ambicjach organizacji (głównie dotyczących dokształcania nauczycieli oraz organizowana pomocy metodycznej), których realizację utrudniał z jednej strony brak środków finansowych, z drugiej – konflikt ze Związkiem Polaków. Wówczas wiceprzewodniczący Komisji, poseł Witt Majewski zaproponował, aby w celu rozwiązania konfliktu włączyć Dział Oświaty ZPB do struktur PMS. Pomysł nie spotkał się z pozytywną reakcją przedstawicieli Związku Polaków, który zaznaczali, że współpraca możliwa jest jedynie pod warunkiem włączenia PMS w struktury ZPB, a nie odwrotnie¹⁷. Do porozumienia pomiędzy organizacjami nie doszło, a współpracę oświatową pomiędzy nimi w kolejnych latach można opisać jako epizodyczną.

1. Historia powstania Polskiej Macierzy Szkolnej Ziemi Mińskiej, Kronika Oddziału PMS w Mińsku, zbiory autorki. ↩︎
2. A. Grędzik-Radziak, Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczpospolitej i współczesnej Białorusi 1939-2001, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2007, s. 253. ↩︎
3. Tamże, s. 253-254. ↩︎
4. Tamże, s. 254. ↩︎
5. Tamże. ↩︎
6. ↩︎
7. Ze Statutu Stowarzyszenia „Polska Macierz Szkolna”, „My i Szkoła”. Biuletyn Stowarzyszenia „Polska Macierz Szkolna”, numer 1, Grodno, wrzesień 1996, s.1 ↩︎
8. A. Grędzik-Radziak, poz. cyt., s. 254-255. ↩︎
9. Oświadczenie Rady Naczelnej ZPB w sprawie powołania PMS, „Głos znad Niemna”, nr 4 (194), 29 stycznia – 4 luty 1996, s. 145. ↩︎
10. Posiedzenie Zarządu Oddziału Miejskiego ZP w Grodnie, „Głos znad Niemna”, nr 10 (200), 11-17 marca 1996, s. 1. ↩︎
11. P. Orpik, Decyzja Zarządu Rejonowego Oddziału ZP w Woronowie z dnia 10 lutego 1996 roku, „Głos znad Niemna”, nr 10 (200), 11-17 marca 1996, s. 1. ↩︎
12. A. Grędzik-Radziak, poz. cyt., s. 255. ↩︎
13. Obrady Rady Naczelnej, „Głos znad Niemna”, 22-28 kwietnia 1996, nr 16 (206), s. 1. ↩︎
14. A. Gajduk, Polska Macierz Szkolna została zlikwidowana. A co dalej?, Wirtualna Białoruś, źródło: https://wb24.org/2022/10/07/polska-macierz-szkolna-zosta-a-zlikwidowana-a-co-dalej/ (dostęp: 10.05.2024). ↩︎
15. ↩︎
16. A. Grędzik-Radziak, poz. cyt., s. 256 ↩︎
17. A. Kisielczuk, Polacy na Białorusi, „Głos znad Niemna”, nr 13 (413) 2000, s. 1. ↩︎

Bibliografia:

1. Gajduk A., Polska Macierz Szkolna została zlikwidowana. A co dalej?, Wirtualna Białoruś, źródło: https://wb24.org/2022/10/07/polska-macierz-szkolna-zosta-a-zlikwidowana-a-co-dalej/ (dostęp: 10.05.2024).
2. Kisielczuk A., Polacy na Białorusi, „Głos znad Niemna”, nr 13 (413) 2000, s. 1.
3. Grędzik-Radziak A., Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczpospolitej i współczesnej Białorusi 1939-2001, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2007.
4. Historia powstania Polskiej Macierzy Szkolnej Ziemii Mińskiej, Kronika Oddziału PMS w Mińsku, zbiory autorki.
5. Obrady Rady Naczelnej, „Głos znad Niemna”, 22-28 kwietnia 1996, nr 16 (206), s. 1.
6. Orpik P., Decyzja Zarządu Rejonowego Oddziału ZP w Woronowie z dnia 10 lutego 1996 roku, „Głos znad Niemna”, nr 10 (200), 11-17 marca 1996, s. 1.
7. Oświadczenie Rady Naczelnej ZPB w sprawie powołania PMS, „Głos znad Niemna”, nr 4 (194), 29 stycznia – 4 luty 1996, s. 145.
8. Posiedzenie Zarządu Oddziału Miejskiego ZP w Grodnie, „Głos znad Niemna”, nr 10 (200), 11-17 marca 1996, s. 1.
9. Ze Statutu Stowarzyszenia „Polska Macierz Szkolna”, „My i Szkoła”. Biuletyn Stowarzyszenia „Polska Macierz Szkolna”, numer 1, Grodno, wrzesień 1996, s.1