Po trzech latach pierwszej wojny światowej coraz bardziej oczywistym wydawał się fakt, iż Polska po ponad stu latach niewoli wróci na mapę polityczną Europy. Wiązało się to z wytyczeniem nowych granic. Szybko okazało się jednak, że nowa Polska ma być okrojona z wielu etnicznie polskich terytoriów. W celu ochrony naszych interesów powstało wiele organizacji. Jedną z nich była Straż Kresowa i to właśnie o niej dziś Państwu opowiemy.
W kontrze do traktatu brzeskiego
Luty 1918 roku był przełomowy, jeśli chodzi o front wschodni pierwszej wojny światowej. Niemcy triumfowały. Rok po upadku caratu bolszewicy, którzy kilka miesięcy wcześniej opanowali najważniejsze tereny Rosji w tym Moskwę i Petersburg byli zmuszeni do pertraktacji. Upadek Rosji Carów wiązał się również z rewoltą wielu narodów zamieszkałych dawne imperium. Na gruzach państwa Romanowów powstała między innymi Ukraińska Republika Ludowa będąca w praktyce marionetką Niemiec. Kilka dni po kapitulacji bolszewików w tym samym miejscu1 podpisano oddzielny układ między URL a Państwami Centralnymi. Haniebny dla Polski traktat oddawał Ukraińcom Chełmszczyznę oraz część Podlasia. Dodatkowo delegacja z utworzonego w 1916 roku Królestwa Polskiego nie została nawet dopuszczona do stołu negocjacyjnego.
Wydarzenie to wzbudziło ogromne oburzenie w naszym kraju. Liczne środowiska patriotyczne postanowiły nie zostawać obojętne wobec jawnego zaboru rdzennie polskich ziem. Już 17 lutego 1918 roku w Lublinie spotkało się wiele grup o charakterze niepodległościowo-patriotycznym. Dzięki działaniom Związku Młodzieży Polskiej (Zet), Organizacji Młodzieży Narodowej (OMN) oraz kilku pomniejszych grup zawiązano Straż Kresową. Jedno z oświadczeń, które padły tego dnia możemy przeczytać:
Traktat brzeski na mocy którego Podlasie i Ziemia Chełmska miały być przyłączone do państwa ukraińskiego wzbudził protest społeczeństwa polskiego. Jako wyraz tego protestu powstała Straż Kresowa w Lublinie-instytucja mająca na celu przez wzmocnienie polskości w różnych jej przejawach utrzymanie tych ziem i przynależność ich do Państwa Polskiego2
Walka o Chełmszczyznę i Podlasie
W marcu 1918 roku odbył się pierwszy zjazd delegatów powiatowych Straży Kresowej, na którym znaleźli się przedstawiciele sześciu powiatów Chełmszczyzny i Wołynia, a pierwszym prezesem SK został Stefan Plewiński. We władzach Straży Kresowej znalazły się osoby z różnych obozów politycznych. Nie brakowało w nim Zetowców, członków OMN, ale aktywnych działaczy PSL oraz Zjednoczenia Ludowego. Pokazuje to, że w chwilach zagrożenia ziem rdzennie polskich nasi przodkowie potrafili się jednoczyć.
Członkowie Straży skupili się w pierwszej kolejności na akcjach protestacyjnych, w tym zbieraniu podpisów na listy protestacyjne. Jednym z najbardziej aktywnych działaczy w tamtym okresie był Wiktor Ambroziewicz. Działalność straży była na tyle poważna, że zainteresowały się nią okupacyjne Austro-Węgierskie władze3. Największym sukces Straży Kresowej było współorganizowanie wielu manifestacji patriotycznych związanych z obchodami 3 maja. Zwłaszcza w stolicy zabranych ziem – Chełmie wielotysięczna manifestacja ludności polskiej dobitnie pokazywała charakter narodowościowy tego miasta. Władze austriackie chociaż nie były przychylne działalności Straży Kresowej to nie mogły pozwolić sobie na jej likwidację.
Inaczej miała się sytuacja na ziemiach zajmowanych przez Niemców. Tam Straż była zmuszona do działań podziemnych. Jesienią 1918 roku, kiedy było już wiadomo, że Państwa Centralne przegrały wojnę Straż Kresowa rozpoczęła niejawną organizację oddziałów porządkowych i paramilitarnych. W taki sposób powstała Straż Obywatelska (SO). Większość z oddziałów SO powstała zaraz po 11 listopada 1918 roku. Pomagały one samorządom umacniać polską władzę przede wszystkim na Chełmszczyźnie i Podlasiu. Na Kresach, gdzie ludność polska nie stanowiła wyraźnej większości, a wśród polskich chłopów poczucie polskości było niskie, zadanie to jawiło się nad wyraz trudnym.
Straż Kresowa w czasie pierwszych walk o granicę wschodnią
Jeszcze w czerwcu 1918 roku na zjeździe Zjedzie Braterskim Zetu4 padały hasła ,,dążenia do zjednoczenia ziem niepodległej Polski w granicach z 1772 roku5”. Przez to i zdominowana przez Zet Straż Kresową możemy zaliczyć do obozu piłsudczykowskiego. Zaraz po odzyskaniu niepodległości organizacja przystąpiła do wielkiej akcji zbierania podpisów za przynależnością państwową do Polski wśród mieszkańców Kresów. Głównym celem Straży od tego listopada 1919 roku było ,,bezpośrednie powiązanie z Polską jak największych terenów wschodnich6”.
Członkowie Straży zaangażowali się w bezpośrednią walkę o polskość ziem wschodnich. Czynnie wspierali politykę Piłsudskiego na Wileńszczyźnie w 1919 roku, optując za pełną inkorporacją Litwy. Brali również udział w powstaniu sejneńskim7. Straż Kresowa walczyła w tym samym czasie o polskość Wołynia. Dzięki staraniom członków tej organizacji w maju 1919 wysłano do Łucka specjalną komisję zwalczająca nadużycia nieudolnych polskich urzędników. Rządowa komisja uznała za słuszne oskarżenia wysunięte przez członków Straży względem wielu oficjeli.
Wojna polsko-bolszewicka
Straż Kresowa od pierwszych chwil niepodległości była wszędzie tam, gdzie trzeba było z bronią w ręku walczyć o Polskę. Nie może więc dziwić fakt, że członkowie tej organizacji działali nad wyraz aktywnie w czasie wojny z Rosją Sowiecką. Po ofensywie kijowskiej czyli w maju 1920 roku do Polski przyłączono 4 powiaty: Kowel, Krzemieniec, Stary Konstantynów oraz Włodzimierz Wołyński. Członkowie Straży Kresowej weszli na te tereny wraz z polską administracją. Głównymi zadaniami SK na nowo zajętych ziemiach było organizowane samopomocy wśród ludności oraz wspieranie tworzenia administracji polskiej na szczeblu powiatowym.
Działacze Straży odegrali również bardzo ważną rolę w późniejszym etapie wojny. W czasie bolszewickiej ofensywy, kiedy ogromne połacie Kresów znalazły się pod okupacją bolszewików wielu pracowników SK pozostało na wschodzie. Tworzyli oni między innymi tak zwaną Tajną Organizację Kresową (TOK). TOK posiadała swoje oddziały w Wilnie, Lidzie, Kamieńcu Podolskim, Wołkowysku oraz na Wołyniu i w Sejnach. Konspiratorzy skupili się przede wszystkim na działaniach propagandowych oraz przygotowywali grunt pod powrót polskiego wojska i administracji.
Wielu członków TOK zasiliło szeregi wojska polskiego, które jesienią 1920 roku goniąc bolszewików na wschód wróciły na Kresy. Rola TOK i wracającej na Kresy Straży nie zmalała po podpisaniu w październiku 1920 roku zawieszenia broni z bolszewikami. Wręcz przeciwnie, teraz rozpoczęła się wzmożona praca administracyjna. Straż Kresowa ochraniała wiele placówek atakowanych wówczas przez wciąż aktywne bolszewickie, a na południu, ukraińskie bojówki.
Straż Kresowa na Wileńszczyźnie
Bolszewicy w 1920 roku oderwali od Polski Wilno. Co gorsza oddali je wrogiej względem nas Republice Litewskiej. Od października 1920 roku miasto to stało się stolicą tak zwanej Litwy Środkowej. Krajem tym de facto rządziła administracja wojskowa podlegająca pod jurysdykcję ,,zbuntowanego” generała Żeligowskiego. W ślad za ,,zrewoltowaną” armią ruszyły polskiej organizacje w tym i Straż Kresowa. Jednym z pierwszych działań Straży Kresowej w Litwie Środkowej było uruchomienie dziennika – Gazety Wileńskiej.
Podstawowym zadaniem władz Litwy Środkowej stało jak najszybsze zorganizowanie wyborów. Co ciekawe pomysł ten storpedował marszałek Piłsudski dając do zrozumienia Żeligowskiemu, by wstrzymał się ze wszelkimi akcjami politycznymi, a przyszłość nowego tworu państwowego pozostawił w rękach Ligi Narodów. Dopiero fiasko rozmów na linii Warszawa-Kowno-Genewa spowodowało wyznaczanie wyborów do Sejmu Litwy Środkowej na dzień 8 stycznia 1922 roku.
Wraz z ogłoszeniem daty wyborów ruszyła cała machina propagandowa. Ważnym trybikiem tejże machiny było rzecz jasna Towarzystwo Straży Kresowej8. Dodatkowo członkowie TSK na prowincji stali się jednymi z głównych organizatorów wyborów. Straż nie była jedynie biernym uczestnikiem elekcji. W listopadzie 1921 w Wilnie działacze towarzystwa podjęli decyzję o wystartowaniu w wyborach. W ten sposób powstało ugrupowanie o nazwie Związek Rad Ludowych Ziem Wschodnich. Partia stworzona przez TSK odniosła niemały sukces wyborczy zdobywając 24% głosów. Dzięki temu ugrupowanie uplasowało się na drugim miejscu. Wynik dał członkom Straży 29 mandatów. Parlamentarzyści związani z TSK głosowali rzecz jasna za inkorporacją Litwy Środkowej do Polski.
Późniejsza działalność Straży Kresowej
Na bazie wileńskiego sukcesu Towarzystwo Straży Kresowej postanowiło wziąć udział w wyborach powszechnych jesienią 1922 roku. Związek Rad Ludowych – ponieważ pod taką nazwą wystartowano nie odniósł jednak sukcesu. Członkowie TSK otrzymali jedynie 48.422 głosów co przełożyło się na fatalne 0,5% poparcia. Wydarzenie to okazało się przełomowym w dalszej działalności organizacji. Co prawda agonia Straży Kresowej trwała kilka lat, to już od późnej jesieni następowała silna marginalizacja i rozpad organizacji. Wielu członków TSK zaczęło przechodzić do innych ugrupowań9.
Ugrupowanie oficjalnie zakończyło działalność w 1927 roku. Wielu członków TSK zasiliło powstały rok później Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem. Mówiąc o Towarzystwie Straży Kresowej należy pamiętać, że organizacja dbała o polskie zabytki kultury materialnej na Kresach. Zwłaszcza w okresie 1918-1922. TSK szukało dialogu, nie było szowinistyczne. Starało się tworzyć jak najlepszy obraz Polski i Polaków na Kresach. Pokazywać mniejszościom narodowym, ale i polskim chłopom, że warto stawiać na Polskę. Wpierało również rozwój rolnictwa i spółdzielczości wśród Kresowian. Na koniec swojego tekstu posłużę się cytatem Pani Niny Zielińskiej, która w swojej książce traktujące o Towarzystwie Straży Kresowej tak podsumowała działalność tej organizacji:
Uwzględniać strukturę demograficzną i narodowościową, niski poziom urbanizacji i uprzemysłowienia, stosunki polityczne na obszarach, na których koncertowała się praca TSK, jego działalność na polu gospodarczym, rozwoju spółdzielczości […] podniesieniu ,,cywilizacyjy” i poziomu życia na wsi kresowej Straż i tworzone przez nią organizacje miały swój udział, nie mniejszy, niż w podtrzymywaniu polskości Kresów i związaniu jej mieszkańców z państwem polskim10.
- W Brześciu Litewskim. ↩︎
- Zielińska N., Towarzystwo Straży Kresowej 1918-1927, Lublin 2006, s. 37. ↩︎
- Nie wchodząc zbytnio w szczegóły Kongresówka była wówczas podzielona między Niemcy i C.K Monarchię. Lublin i Chełmszczyzna były zarządzane przez siły austriackie. ↩︎
- A jego członkowie stanowili jeden z głównych filarów Straży Kresowej. ↩︎
- Zielińska N., Towarzystwo Straży Kresowej 1918-1927, s. 73. ↩︎
- Ibidem., s. 75. ↩︎
- Był to polski zryw zbrojny przeciwko litewskiej administracji na Sejneńszczyźnie. Walki trwały między 23 a 28 sierpnia 1919 roku i zakończyły się dla Nas zwycięsko. ↩︎
- Bowiem tak od 1921 roku zaczęła mówić o sobie organizacja. ↩︎
- Przeważnie związanych z piłsudczykami. ↩︎
- Zielińska N., Towarzystwo Straży Kresowej 1918-1927, s. 191. ↩︎
Bibliografia:
1. Zielińska N., Towarzystwo Straży Kresowej 1918-1927, Lublin 2006.
