Polskie cmentarze w Paryżu

Autor:Anna Kuleszewicz-Toborek

O Paryżu z pewnością powiedzieć można wiele. Uznawany jest za europejską stolicę mody, kulturalną stolicę świata, miasto świateł oraz miasto zakochanych… Nie każdy sobie zdaje jednak sprawę, że z całą odpowiedzialnością miasto można także nazwać prawdziwą polską nekropolią. W Paryżu i jego najbliższej okolicy znaleźć można bowiem ponad 800 polskich nagrobków. Co o nich wiadomo?

*Aleja grobowców na cmentarzu Pere Lachaise w Paryżu. Źródło: pixabay.*

Nie tylko Pere Lachaise w Paryżu

Pere Lachaise to największy i najsławniejszy cmentarz położony w Paryżu. Został założony w 1804 r. w ogrodach willi podarowanej przez Ludwika XIV swojemu spowiednikowi¹. Według szacunków nekropolia zawiera obecnie około 100 tys. grobów i jest miejscem spoczynku dla miliona osób². Największą renomę cmentarz zaczął jednak zdobywać w latach 30. XIX w., które przypadały akurat na okres Wielkiej Emigracji. Nie ma się co zatem dziwić, że nekropolia szybko zdobyła upodobanie Polaków mieszkających we francuskiej stolicy³.

Muzeum pod gołym niebem w Paryżu. Tam spotkasz wielkich Polaków

Nie da się ukryć, że lista Polaków pochowanych na Pere Lachaise robi wrażenie. Spoczywa tam sam Fryderyk Chopin, znajdziemy tam również wiele polskich rodzin arystokratycznych – m.in. Czartoryskich, Lubomirskich, Zaleskich czy Rzewuskich⁴. Szacuje się⁵, że na Pere Lachaise znajdują się prochy 600 Polaków. Pochówek tam był kwestią prestiżu. I choć obecnie to właśnie Pere Lachaise przyciąga najwięcej osób poszukujących polskich śladów w Paryżu to warto wiedzieć, że nie jest on jedyną „polską” nekropolią w stolicy Francji.

*Grób Fryderyka Chopina na cmentarzu Pere Lachaise w Paryżu.*

Polskie groby na Montmartre

Kolejną polską nekropolią na mapie Paryża jest cmentarz Montmartre – jeden z najstarszych w całym mieście – jego historia sięga 1789 roku⁶. Położony jest on u stóp słynnego wzgórza o tej samej nazwie. Obecnie liczy on ponad 20 000 grobów i wciąż stanowi miejsce nowych pochówków⁷.

Na cmentarzu Montmartre znajduje się około 60 polskich nagrobków⁸. Już przy samym wejściu na cmentarz znaleźć można Aleję Polaków z grobami zbiorowymi. Są w nim pochowanie Członkowie Towarzystwa Demokratycznego Polskiego oraz członkowie rządu narodowego w czasie powstania listopadowego. Kawałek za Aleją znajduje się z kolei, obecnie symboliczny, grobowiec Juliusza Słowackiego, będący jego pierwszym miejscem pochówku (prochy wieszcza obecnie spoczywają na Wawelu). Popularność cmentarza Montmartre wśród Polaków tłumaczyć można bliskością dzielnicy Batignolles, w której osiedlali się Polacy po powstaniu listopadowym – dzielnica ta była nawet nazywana „Małą Polską”⁹.

Cmentarz Montparnasse

Kolejną nekropolią, na której znaleźć można polskie grobowce jest cmentarz Montparnasse. Jest to jeden z najsławniejszych cmentarzy paryskich, znajdujących się w XIV dzielnicy, w południowo-wschodniej części miasta. Został on utworzony w 1824 r. i stał się ostatnim miejscem spoczynku dla wielu przedstawicieli francuskiej elity intelektualnej, artystów oraz ich mecenasów¹⁰.

Na Montparnasse znaleźć można 30 polskich grobów¹¹. Znajdziemy tam miejsce pochówku Ludwika Mierosławskiego (generała, działacza politycznego i historyka wojskowości), Anny Pustowójtówny (uczestniczki powstania styczniowego i Komuny Paryskiej), Leonarda Rettela (działacza politycznego, uczestnika powstania listopadowego i pierwszego polskiego hispanisty)¹².

Cmenatrz Montmorency

Za największą polską nekropolię we Francji uważany jest Cmentarz Les Champeaux w Montmorency. Znajduje się on około 15 km na północ od Paryża. Znaleźć tam można około 280 polskich grobów, kryjących szczątki polskich artystów oraz intelektualistów (m.in. Olgi Boznańskiej, Seweryny Duchińskiej czy Tadeusza Makowskiego)¹³. Cmentarz Montmorency stał się swoistą nekropolią polskiej emigracji, pełniąc podobną rolę jak Powązki w Warszawie czy Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Znajdują się tam liczne groby Polaków, którzy poświęcili życie walce o wolność ojczyzny. To miejsce wciąż odwiedzane przez Polaków oraz przedstawicieli polskich instytucji i organizacji, na którym często odbywają się polskie uroczystości patriotyczne.

Nagrobek Cypriana Kamila Norwida na Cmentarzu Montmorency. — *Nagrobek Cypriana Kamila Norwida na Cmentarzu Montmorency* we *Francji*.

Polskie mogiły we Francji. Ile osób naprawdę spoczywa na obczyźnie?

Warto mieć świadomość, że liczba polskich grobowców nie równa się liczbie pochowanych osób. Barbara Kłosowicz-Krzywicka, prezes Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami i Grobami Historycznymi we Francji, podkreśla, że liczba pochowanych osób znacząco przewyższa liczbę nagrobków. Zwraca uwagę, że na jeden nagrobek przypadają średnio trzy trumny. Oznacza to, że w ponad ośmiuset polskich grobach znajdujących się na cmentarzach w Paryżu i jego okolicach spoczywa przeszło 2500 osób.

Już od drugiej połowy XIX wieku polscy emigranci decydowali się na pochówki w grobach zbiorowych. Wynikało to głównie z powodów finansowych. Kłosowicz-Krzywicka przypomina, że zakup wieczystej koncesji na indywidualną kwaterę cmentarną w Paryżu wiązał się z kosztem około 375 franków. Dla porównania, miesięczne wynagrodzenie wykwalifikowanego robotnika wynosiło wówczas zaledwie 100 franków, co sprawiało, że taki wydatek był dla wielu emigrantów ogromnym obciążeniem¹⁴.

Père-Lachaise, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/P%C3%A8re-Lachaise (dostęp: 29.01.2025). ↩︎
M. Rajfur, Muzeum pod gołym niebem w Paryżu. Tam spotkasz wielkich Polaków, Portal Ponad Granicami, źródło: https://ponadgranicami.org/muzeum-pod-golym-niebem-w-paryzu-tam-spotkasz-wielkich-polakow/ (dostęp: 29.01.2025). ↩︎
P. Czarzasty, Polskie nekropolie w Paryżu – Montmartre, Pere Lachaise, Montmorency, Portal Dzieje.pl, źródło: https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/polskie-nekropolie-w-paryzu-montmartre-pere-lachaise-montmorency (dostęp: 29.01.2025). ↩︎
Tamże. ↩︎
M. Rajfur, poz. cyt. ↩︎
Cmentarz Montmartre, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_Montmartre (dostęp: 30.01.2025). ↩︎
Tamże. ↩︎
P. Czarzasty, poz. cyt. ↩︎
Tamże. ↩︎
Cmentarz Montparnasse, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Cmentarz_Montparnasse (dostęp: 31.01.2025). ↩︎
P. Czarzasty, poz. cyt. ↩︎
R. Kaleta, Polskie groby w Paryżu, Kwartalnik Polonicum, źródło: https://open.icm.edu.pl/server/api/core/bitstreams/f0c3683e-8c0e-4060-9949-6bef38c494c0/content (dostęp: 31.01.2025). ↩︎
P. Czarzasty, poz. cyt. ↩︎
Tamże. ↩︎