Polscy agenci w czasach zimnej wojny

Zimna wojna była areną bezprecedensowej rywalizacji wywiadowczej między Wschodem a Zachodem. W tym globalnym teatrze cieni, polscy agenci odegrali znaczącą rolę, infiltrując amerykańskie agencje wywiadowcze, takie jak CIA i FBI, oraz dostarczając cennych informacji zarówno dla bloku wschodniego, jak i zachodniego. Dziś przybliżymy sylwetki kilku szpiegów, których działania miały bez wątpienia wpływ na kształtowanie polityki międzynarodowej i bezpieczeństwa narodowego w kluczowych momentach XX wieku.

Michał Goleniewski – potrójny agent w sercu wywiadu

Jedną z najbardziej intrygujących postaci w historii polskiego wywiadu jest Michał Goleniewski. Urodził się w 1922 r. i pochodził z przeciętnej polskiej rodziny – ojciec był piwowarem, a matka gospodynią domową. Mimo ukończenia zaledwie kilku klas szkoły podstawowej, udało mu się rozwinąć karierę zawodową. Początkowo pełnił funkcje kierownicze w Urzędach Bezpieczeństwa kolejno w Zielonej Górze, Poznaniu i Warszawie. I choć był niezbyt lubiany przez współpracowników to cieszył się zaufaniem KGB¹.

Michał Goleniewski miał jednak z czasem zrazić się do systemu komunistycznego, w związku z czym zwrócił się w kierunku Zachodu. W latach 50. rozpoczął współpracę z CIA, przekazując (pod pseudonimem „Snajper”) informacje o sowieckich i polskich operacjach wywiadowczych. Ujawnił nazwiska 1693 tajnych agentów bloku wschodniego! Jego działania doprowadziły do ujawnienia szpiegów, takich jak George Blake i Harry Houghton. Przyczyniły się także do rozbicia siatek szpiegowskich w Wielkiej Brytanii i Niemczech Zachodnich. Gdy od swoich przełożonych komunistów otrzymał polecenie znalezienia osoby odpowiedzialnej za zdradę i wyciek informacji, wiedział, że musi uciekać. W 1961 roku Goleniewski zbiegł do Stanów Zjednoczonych przez konsulat USA w Berlinie².

W USA Goleniewski współpracował z CIA kolejne 2 lata, ale później stosunki miały ulec pogorszeniu. Oficjalnie CIA twierdziło, że to Goleniewski zerwał kontakty i że „odszedł od zmysłów” uważając się za zaginionego carewicza Aleksandra Romanowa. Obecnie historycy tę teorię obalają, choć faktycznie Goleniewski pod koniec życia miał zmagać się z problemami natury psychicznej³.

„Caribou” – tajemniczy informator w polskim wywiadzie

Pod kryptonimem „Caribou” krył się Jerzy Koryciński, agent CIA działający wewnątrz polskiego wywiadu w latach 70. Z zawodu był handlowcem, wiadomo, że mówił biegle po polsku, angielsku, rosyjsku i niemiecku. Jego informacje były kluczowe dla FBI. Doprowadziły one do aresztowania Mariana Zacharskiego, polskiego szpiega działającego w Los Angeles, który wykradał tajne dane technologiczne. Koryciński dostarczał również informacji o innych operacjach wywiadowczych, co czyniło go jednym z najcenniejszych informatorów CIA w Europie Wschodniej⁴.

Jego kariera wywiadowcza była… dziwna. Z dokumentów ujawnionych przez IPN można się dowiedzieć, że po 15-miesięcznym szkoleniu Koryciński wyjechał na misję do Turcji. Tam nie odniósł żadnych sukcesów i po kilku latach wrócił do Warszawy. Następnie wyjechał do polskiej ambasady w Chicago – tam najprawdopodobniej został zwerbowany przez CIA⁵.

W 1983 r. Koryciński został skierowany do pracy w Szwecji. Tam ślad po nim oraz po jego rodzinie zaginął. Poszukiwania spełzały na niczym. W końcu agenci PRL w Sztokholmie włamali się do mieszkania Korycińskiego. Okazało się, że wszystkie meble zosały sprzedane, a po mieszkańcach pozostały puste walizki. Stało si oczywistym, że Koryciński „przeszedl na stronę wroga” i być można znajduje się w USA. Jak wyglądała jego podróż? Tego nie wiadomo. Nie wiadomo także czy szpieg nadal jeszcze żyje, a jeśli nie – to kiedy zmarł. CIA do tej pory milczy na jego temat⁶.

Marian Zacharski – mistrz infiltracji

Marian Zacharski, inżynier i oficer wywiadu PRL, zyskał sławę dzięki swojej działalności szpiegowskiej w USA. Pod przykrywką przedstawiciela handlowego, nawiązał kontakt z Williamem Bell’em, pracownikiem Hughes Aircraft, od którego pozyskał setki tajnych dokumentów dotyczących technologii wojskowej. Jego sprawa stała się jednym z najbardziej znanych przypadków szpiegostwa zimnej wojny.

Do roku 1981 Marian Zacharski, działając na rzecz polskiego wywiadu, zdołał nabyć ogromne ilości ściśle tajnych materiałów. Szacuje się, że było to kilkadziesiąt tysięcy stron. Wśród zdobytych danych znalazły się m.in. szczegółowe informacje techniczne dotyczące radarów, systemów namierzania i naprowadzania pocisków, używanych przez amerykańskie myśliwce (modele F-5, F-14, F-15, F-16 i F-18). Do jego rąk trafiły także plany radaru LPIR (Low Probability of Intercept Radar), znanego jako „cichy radar”, stosowanego w samolotach o obniżonej wykrywalności, takich jak bombowce strategiczne B-1 i B-2. Ponadto pozyskał dokumentację dotyczącą uzbrojenia, w tym rakiet TOW, Phoenix, Sparrow, Hawk i Patriot, a także systemów radarowych dla marynarki wojennej USA⁷.

28 czerwca 1981 roku Zacharski został zatrzymany pod zarzutem nielegalnego pozyskiwania informacji o znaczeniu obronnym dla Stanów Zjednoczonych, z zamiarem przekazania ich przedstawicielom rządu PRL.

Według ustaleń wewnętrznego dochodzenia w Departamencie I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, głównym powodem wpadki agenta była zdrada ze strony Jerzego Korycińskiego, pracownika polskiego wywiadu. To właśnie on miał poinformować CIA, że Zacharski otrzymuje wyjątkowo poufne dokumenty, które przekazuje mu jeden z sąsiadów. W wyniku tych doniesień FBI rozpoczęło śledztwo, które doprowadziło do zatrzymania. Dzień po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce, 14 grudnia 1981 roku, sąd w Los Angeles skazał Zacharskiego na dożywotnie pozbawienie wolności. Karę odbywał przede wszystkim w federalnym zakładzie karnym w Memphis. W 1985 roku powrócił do Polski w ramach programu wymiany szpiegów⁸.

Ryszard Kukliński – bohater czy zdrajca?

Ryszard Kukliński to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w najnowszej historii Polski. Przez jednych uznawany za bohatera, przez innych za zdrajcę. Był pułkownikiem Ludowego Wojska Polskiego i oficerem Sztabu Generalnego, mającym dostęp do najtajniejszych planów Układu Warszawskiego. W latach 70. potajemnie nawiązał współpracę z CIA, przekazując Amerykanom tysiące stron dokumentów dotyczących strategii wojskowej ZSRR i PRL.

Kuklinski uważał, że działa w obronie Polski, chcąc zapobiec jej zniszczeniu w ewentualnym konflikcie nuklearnym. Po ujawnieniu jego działalności w 1981 roku, został skazany zaocznie na karę śmierci przez władze komunistyczne. Po upadku PRL wyrok unieważniono i samego Kulińskiego rehabilitowano po upadku komunizmu, lecz debata o moralnym wymiarze jego czynów trwa do dziś⁹. I choć podobne rozważania prowadzić można także w odniesieniu do innych szpiegów, to Ryszard Kukliński bez wątpienia pozostaje osobą najbardziej budzącą wyobraźnię w temacie szpiegów z czasów Zimnej Wojny.

Boris Korczak – podwójny agent w Danii

Boris Korczak, Polak z pochodzenia, działał jako podwójny agent CIA i KGB w Danii w latach 70. Korczak, jako nastolatek, dołączył do polskiego podziemia, za co został skazan na śmierć. Karę jednak zmieniona na trzyletnie więzienie z uwagi na wiek sprawy (Korczak miał wówczas 17 lat). W 1964 roku uciekł z komunistycznej Polski do Danii, gdzie uzyskał status uchodźcy politycznego nadany przez króla¹⁰.

Działał pod przykrywką przedsiębiorcy. Infiltrował struktury KGB i dostarczał CIA cennych informacji. Jego działalność została przerwana w 1979 roku. Wówczas to został zdekonspirowany podczas przyjęcia w sowieckiej ambasadzie w Kopenhadze przez pijanego oficera CIA. Po ucieczce do USA, Korczak kontynuował działalność publiczną, ujawniając kulisy swojej pracy wywiadowczej.

W 1981 roku, podczas zakupów w Wirginii, Korczak został zaatakowany przy pomocy specjalnej drzazgi, która zawierała rycynę – truciznę znaną z zamachu na dysydenta Georgija Markowa. Początkowo sądził, że został użądlony przez owada, ale niepokojące objawy zbyt szybko się nasiliły. Problemy zdrowotne po zatruciu nękały Korczaka jeszcze kilka miesięcy¹¹.

Podsumowanie

Działalność polskich agentów w CIA i FBI podczas zimnej wojny miała ogromny wpływ na kształtowanie globalnej równowagi sił. Sylwetki agentów działających zarówno po jednej, jak i drugiej stronie barykady tylko pokazują, jak intensywne działania polityczne i wywiadowcze prowadzone były w czasach Zimnej Wojny.

1. Dż. Dominiak, Wielkcy szpiedzy w historii: Michał Goleniewski – ocalały Romanow, współpracownik KGB i agent CIA, SpyShop.pl, źródło: https://www.spyshop.pl/blog/wielcy-szpiedzy-w-historii-michal-goleniewski-ocalaly-romanow-wspolpracownik-kgb-i-agent-cia (dostęp: 25.05.2025). ↩︎
2. Tamże. ↩︎
3. Tamże. ↩︎
4. Z. Dorfman, On the Mystery of “Caribou,” the CIA’s Secret Agent in Polish Intelligence, The Brush Pass, źródło: https://thebrushpass.projectbrazen.com/on-the-mystery-of-caribou-the-cias-secret-agent-in-polish-intelligence (dostęp: 26.05.2025). ↩︎
5. L. Szymowski, Jerzy Koryciński – szpieg, który wskazał Mariana Zacharkiego Amerykanom, Wiadomości Onet.pl, źródło: https://wiadomosci.onet.pl/kraj/jerzy-korycinski-szpieg-ktory-wskazal-mariana-zacharskiego-amerykanom/fj9j718 (dostęp: 26.05.2025). ↩︎
6. Z. Dorfman, poz. cyt. ↩︎
7. Marian Zacharski, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Marian_Zacharski (dostę: 26.05.2025). ↩︎
8. Tamże. ↩︎
9. Ryszard Kukliński, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Ryszard_Kukli%C5%84ski? (dostęp: 26.05.2025). ↩︎
10. Boris Korczak, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Boris_Korczak (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
11. Tamże. ↩︎