Legendarny „Kotwicz”: Poznaj historię współtwórcy Cichociemnych

Maciej Kalenkiewicz to bez wątpienia postać nietuzinkowa. Pochodzący z powiatu wołkowyskiego ziemianin swoją postawą i czynami pokazał, czym jest niezłomna walka o własną ojczyznę oraz czym jest niezwykła wytrwałość i hart ducha. Co jeszcze warto wiedzieć o „Kotwiczu” – energicznym dowódcy, prawdziwym patriocie i współtwórcy idei cichociemnych?

Wczesne życie i wykształcenie

Maciej Kalenkiewicz urodził się latem 1906 r. w Pacewicach w rejonie wołkowyskim (dzisiejsza Białoruś) jako syn Jana (posła na sejm I kadencji z ramienia Związku Ludowo-Narodowego) oraz Heleny z Zawadzkich. Pochodził z rodziny ziemiańskiej pieczętującej się herbem Kotwicz¹. Dorastał w patriotycznej atmosferze, a jego rodzina zadbała o jego gruntowne wykształcenie – zarówno te cywilne, jak i wojskowe².

Maciej Kalenkiewicz od 1916 do 1920 r. uczęszczał do Gimnazjum Nauczycieli i Wychowawców w Wilnie. W kolejnych latach, już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, pobierał nauki w Korpusie Kadetów nr 2 w Modlinie, który ukończył w 1924 r., wstępując następnie do Oficerskiej Szkoły Inżynierii w Warszawie. Ukończył ją w 1927 r. jako „prymus z pierwszą lokatą”, za co otrzymał awans na podporucznika. To nie był koniec jego edukacji – w 1930 r. wstąpił na Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej, uzyskując już w grudniu tegoż roku dyplom inżyniera. W 1938 r. rozpoczął studia na Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie³. Naukę przerwa wybuch II wojny światowej. Okres intensywnej nauki pozwalał zdobywać Kalenkiewiczowi nie tylko kolejne dyplomy, ale także wojskowe awanse. W 1926 r. awansował bowiem na podporucznika, w 1928 r. na porucznika, a w 1936 – na kapitana⁴.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej, w czasie kampanii wrześniowej Maciej Kalenkiewicz został początkowo przydzielony do Suwalskiej Brygady Kawalerii, w połowie września wstąpił jednak do 119 pułku ułanów (pod dowództwem ppłk Jerzego Dąbrowskiego). Po agresji ZSRR na Polskę pułk otrzymał rozkaz przedostania się w stronę granicy polsko-litewskiej. Ppłk Dąbrowski nie podporządkował się jednak rozkazowi i w pułku nastąpił rozłam. Dowództwo nad zwolennikami marszu na Warszawę przejął mjr Henryk Dobrzański, a Maciej Kalenkiewicz objął funkcję szefa sztabu. Po kapitulacji stolicy mjr Dobrzański podjął decyzję o kontynuacji działań bojowych na terenie polski. To wówczas Maciej Kalenkiewicz przyjął najsłynniejszy ze swoich pseudonimów – „Kotwicz”⁵.

Maciej Kalenkiewicz w mundurze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Sygnatura: 37-993-1, Public domain, via Wikimedia Commons

W 1940 r., zachęcony apelami radiowymi gen. Sikorskiego, Kalenkiewicz zdecydował się przedostać na Zachód. Początkowo trafił do Francji, gdzie został słuchaczem oficerskiego kursu informacyjnego w Wersalu. W czerwcu 1940 r., po klęsce Francji, ewakuował się do Wielkiej Brytanii, gdzie przez pewien czas stacjonował w Szkocji⁶.

Okres pobytu na emigracji był dla Macieja Kalenkiewicza niezwykle dynamiczny. „Kotwicz” należał m.in. do reformatorskiego ruchu młodych oficerów, współtworzył memoriały dotyczące rozwijania łączności lotniczej z krajem, inicjował szkolenia spadochronowe oraz tworzył artykuły. Jedno z jego opracowań zwróciło uwagę samego gen. Sikorskiego, co poskutkowało przeniesieniem Macieja Kalenkiewicza do wydziału studiów i szkolenia spadochronowego przy Oddziale III Sztabu Naczelnego Wodza⁷.

Partyzantka w Okręgu Nowogródek

Kalenkiewicz na tereny Polski powrócił w nocy z 27 na 28 grudnia 1941 r. razem z ekipą zrzuconą do kraju w ramach operacji „Jacket”. Niestety, akcja desantowanie nie obeszła się bez komplikacji – skoczkowie przez przypadek znaleźli się na terenach włączonych do Rzeszy. Macieja Kalenkiewicza, wraz z por. Alfredem Paczkowskim „Wanią” i dwoma kurierami MSW zatrzymała niemiecka straż graniczna. Zostali oni odprowadzeni do strażnicy w Grenschutzu, gdzie rozegrała się krwawa walka. Polakom udało pogromić Niemców (4 strażników zostało zabitych, 5 rannych). Za tę bohaterską i niezłomną walkę Maciej Kalenkiewicz (który został ranny w walce w ramię) został odznaczony krzyżem Virtutti Militari V klasy 19 marca 1942 r.⁸

Po przedostaniu się do stolicy, Maciej Kalenkiewicz został przydzielony do Oddziału III Komendy Głównej AK, kierowanej wówczas przez gen. Stanisława Tatara „Erazma”. Przygotowywał instrukcje organizacyjne AK oraz uczestniczył w pracach związanych z koncepcją akcji „Burza”⁹.

W lutym 1944 r. Macieja Kalenkiewicza, jako inspektora, skierowano na teren Nowogródzkiego Okręgu AK. Głównym jego zadaniem było wyjaśnienie szeregu zagadnień, w tym rozwiązanie sprawy rotmistrza „Lecha” (Józefa Świdy), który bez zgody dowództwa zawarł czasowe porozumienie z Niemcami w celu zawieszenia broni. Józef Świda (prywatnie kuzyn Macieja Kalenkiewicza) został skazany za nieposłuszeństwo na karę śmierci. Maciej Kalenkiewicz, korzystając ze swoich kompetencji, doprowadził do odroczenia jej wykonania aż do końca wojny. Okazało się to dobrą decyzją, gdyż niesubordynowany oficer „odkupił” swoje winy wobec ojczyzny działając sprawnie jako partyzant w krakowskim okręgu AK¹⁰.

Jan Górski i Maciej Kalenkiewicz w 1941 r., polish website (www.objektyw.info), Attribution, via Wikimedia Commons

Po rozwiązaniu sprawy rotmistrza „Lecha” Maciej Kalenkiewicz, na własną prośbę, pozostał na terenie Nowogródzkiego Okręgu AK, gdzie komendant ppłk „Prawdzic” powierzył mu dowództwo Zgrupowania Nadniemeńskiego AK (któremu podlegały I, IV i VIII bataliony Armii Krajowej, dwie kompanie saperskie, szwadron kawalerii oraz kompania lotnicza). Sytuacja na wschodnich rubieżach II RB nie była łatwa – oddziały partyzanckie AK musiały bowiem podejmować walkę nie tylko z wojskami niemieckimi, ale również z partyzantką sowiecką¹¹.

Operacja „Ostra Brama”

Maciej Kalenkiewicz uważnie obserwował postępy prowadzonej na Wołyniu akcji „Burza”. O ile przynosiła ona rezultaty militarne, to nie przekładała się na efekty polityczne tak, jakby tego oczekiwał. Przystąpił zatem do realizacji koncepcji operacji „Ostra Brama”, wymagającej współpracy połączonych sił z okręgów Wilno i Nowogródek.

Według koncepcji „Kotwicza” całość sił z obu okręgów powinna zostać przerzucona do boju pod Wilnem. W czerwcu 1944 r., przewodząc improwizowanym batalionem „Bagatelka” (składającym się z 400 żołnierzy) wyruszył do Puszczy Nalibockiej w celu wyprowadzenie Zgrupowania Stołpeckiego AK. Po drodze doszło do krwawych walk z Niemcami – 24 czerwca 1944 r. batalion Kalenkiewicza walczył pod Dyndyliszkami z niemiecką grupą operacyjną, a następnie 26 czerwca zaatakował niemiecką kolumnę ewakuacyjną. W trakcie tej akcji został poważnie ranny w prawe ramię¹².

Niestety, rana uległa poważnemu zakażeniu i Kalenkiewicz musiał poddać się amputacji prawej ręki. Uniemożliwiło mu to osobisty udział w zdobyciu Wilna w ramach operacji „Ostra Brama”¹³. Ciężki uszczerbek na zdrowiu nie powstrzymał go jednak od dalszych działań. Po rozbrojeniu oraz internowaniu sztabu AK przez sowieckie oddziału NKWD 17 lipca 1944 r., Kalenkiewicz wycofał się wraz z częścią sił nowogródzkich do Puszczy Rudnickiej, gdzie objął funkcję komendanta Podokręgu Nowogródek¹⁴.

Maciej Kalenkiewicz podczas operacji „Ostra Brama”, See page for author, Public domain, via Wikimedia Commons

Śmierć i upamiętnienie

W Puszczy Rudnickiej, pośród ocalałych żołnierzy AK toczyły się dramatyczne narady dotyczące podjęcia walki z sowietami. „Kotwicz” dał się wówczas poznać jako jedyny zdecydowany zwolennik podjęcia walki, miał jednak świadomość, że jest ona z góry skazana na porażkę. Uważał jednak, że zakończony klęską bój stoczyć należy, gdyż przysporzy to sowietom problemów politycznych oraz będzie swego rodzaju protestem przeciw haniebnemu rozbrojeniu¹⁵.

Do Puszczy Rudnickiej Sowieci wkroczyli 19 sierpnia 1944 r., gdzie rozpoczęli likwidację polskich oddziałów partyzanckich. 21 sierpnia liczący 72 osoby oddział Kalenkiewicza znalazł się we wsi Surkonty, gdzie został zaatakowany przez 600-osobowy batalion NKWD. Sowiecki atak odparty został przez oddział kpt. Bolesława Wasilewskiego „Bustromiaka”, zadając śmierć dwóm sowieckim dowódcom i 30 żołnierzom. Po polskiej stronie nie było zabitych, wielu otrzymało jednak dotkliwe rany.

„Kotwicz” zdecydował się pozostać na pozycjach do zmierzchu, licząc na to, że pod osłoną nocy uda się ewakuować rannych. Niestety po południu nastąpił drugi atak sowiecki, który rozbił polskie oddziały. W ataku zginęło 36 Polaków, w tym ranny w głowę Maciej Kalenkiewicz, którego pochowano razem ze swoimi żołnierzami w zbiorowej mogile znajdującej się przy drodze pomiędzy wsią Pielasa a Surkontami. „Kotwicz” oraz jego adiutant, Jan Kanty Skrochowolski ps. „Ostroga”, jako jedyni zostali pochowani w trumnach. Z otrzymanych relacji dowiadujemy się, iż sowieci dwukrotnie rozkopywali grób, aby upewnić się, że „Kotwicz” na pewno poległ¹⁶. Z uwagi na rażącą dysproporcję sił, bój pod Surkontami został określany jak „kresowe Termopile”.

Maciej Kalenkiewicz dał się poznać jako oddany patriota, sprawny dowódca i nieustraszony żołnierz. Był lubianym i szanowanym przez swoich żołnierzy dowódcą. Potrafił znaleźć wspólny język zarówno z ważnymi osobistościami, jak kadrą średniego szczebla oraz szeregowymi partyzantami. Był jednak dowódcą wymagającym – zarówno od swoich żołnierzy, jak i od siebie¹⁷.

Maciej Kalenkiewicz był odznaczony Krzyżem Virtutii Militari V klasy, dwukrotnie Krzyżem walecznym, a także Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami¹⁸. Symboliczny grób „Kotwicza” znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie¹⁹.

1. „Warszawska konspiracja – Maciej Kalenkiewicz <<Kotwicz>>”, źródło: https://web.archive.org/web/20190725184115/http://www.info-pc.home.pl/whatfor/baza/biog_kalenkiewicz.htm (dostęp 05.06.2024). ↩︎
2. K. Krajewski, Podpułkownik dypl. Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” – współtwórca idei cichociemnych, Portal Przystanek Historia, źródło: https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/85141,Podpulkownik-dypl-Maciej-Kalenkiewicz-Kotwicz-wspoltworca-idei-cichociemnych.html (dostęp: 05.06.2024). ↩︎
3. R. Rybka, K. Stepan, Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Fundacja CDCN, Kraków 2006. ↩︎
4. K. Krajewski, poz. cyt. ↩︎
5. Maciej Kalenkiewicz, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Maciej_Kalenkiewicz#CITEREFRybkaStepan2006 (dostęp: 07.06.2024). ↩︎
6. Tamże. ↩︎
7. K. Krajewski, poz. cyt. ↩︎
8. Tamże. ↩︎
9. Tamże. ↩︎
10. Tamże. ↩︎
11. Tamże. ↩︎
12. Tamże. ↩︎
13. Warszawska konspiracja – Maciej Kalenkiewicz <<Kotwicz>>”…. poz. cyt. ↩︎
14. Tamże. ↩︎
15. K. Krajewski, poz. cyt. ↩︎
16. Śmiertelny bój oddziałów Armii Krajowej, portal Polska Zbrojna, źródło: https://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/13442?t=Smiertelny-boj-oddzialow-Armii-Krajowej (dostęp: 07.06.2024). ↩︎
17. K. Krajewski, poz. cyt. ↩︎
18. K. Krajewski, poz. cyt. ↩︎
19. Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne, źródło: https://cmentarze.um.warszawa.pl/pomnik.aspx?pom_id=41513 (dostęp: 07.06.2024). ↩︎

Bibliografia:

• Warszawska konspiracja – Maciej Kalenkiewicz <>, źródło: https://web.archive.org/web/20190725184115/http://www.info-pc.home.pl/whatfor/baza/biog_kalenkiewicz.htm (dostęp 05.06.2024).
• Krajewski K., Podpułkownik dypl. Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” – współtwórca idei cichociemnych, Portal Przystanek Historia, źródło: https://przystanekhistoria.pl/pa2/teksty/85141,Podpulkownik-dypl-Maciej-Kalenkiewicz-Kotwicz-wspoltworca-idei-cichociemnych.html (dostęp: 05.06.2024).
• Maciej Kalenkiewicz, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Maciej_Kalenkiewicz#CITEREFRybkaStepan2006 (dostęp: 07.06.2024).
• Rybka R, Stepan K., Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Fundacja CDCN, Kraków 2006.
• Śmiertelny bój oddziałów Armii Krajowej, portal Polska Zbrojna, źródło: https://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/13442?t=Smiertelny-boj-oddzialow-Armii-Krajowej (dostęp: 07.06.2024).
• Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne, źródło: https://cmentarze.um.warszawa.pl/pomnik.aspx?pom_id=41513 (dostęp: 07.06.2024)