Wołyńskie gniazdo rodowe Czartoryskich

Chcielibyśmy przedstawić krótką historię na pozór jednej z wielu wsi na Wołyniu. Jednakże ze względu na swoją nazwę, od której wywodzi się nazwisko jednego z największych polskich rodów magnackich, dawny Czartorysk na stałe zapisał się w historii Polski. Pomimo, że dziś to Klewań uchodzi za pierwszą siedzibę Czartoryskich, to ze względu na nazwę to Czartorysk jest uważana za kolebkę rodu¹.

Obecnie Czartoryjsk, do 2021 roku Staryj Czartoryjsk, to dziś jedna z wielu wsi w Zachodniej Ukrainie. Administracyjnie należy do rejonu maniewieckiego w obwodzie Wołyńskim. Wieś przed pełnoskalową rosyjską agresją z 2022 roku liczyła nieco ponad 2 tysiące mieszkańców. Barbara Czartoryska, czyli bezpośrednia potomkini dawnych właścicieli dzisiejszej wsi, opisała Czartorysk jako cichą, a wręcz śpiącą wieś².

Nie zawsze jednak tak było, a dawny Czartorysk to nie tylko sama nazwa, którą zaczerpnięto do stworzenia nazwiska odmiejscowego. Historia dzisiejszej wsi liczy sobie minimum 900 lat. Do omawiania historii Czartoryska posłuży nam cytat ze Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych Ziem Słowiańskich. W 1880 o Czartorysku napisano:

[…]starożytna osada wołyńska w roku 1100 miasteczko dostało się Dawidowi Ihorowiczowi, potem przeszło do książąt litewskich Czartoryskich, następnie przeszło do Leszczyńskich, z których Jędrzej Wojewoda derpski w 1639 r. zbudował tu kościół dominikanów. Na koniec było w ręku Wiśniowieckich i Radziwiłłów. Zostały ślady zamku i kościół. Zachwycające położenie³.

Już po tym XIX wiecznym opisie miasta możemy dojść do wniosku, że na przestrzeni wieków, w przechodzącej z rąk od rąk miejscowości wiele się działo. Jest to opis XIX wieczny, a historia Czartoryska nie kończy się na 1880 i miejscowość jeszcze przynajmniej dwa razy odznaczy się w dziejach naszego narodu.

Herb Czartoryska, domena publiczna

Wieś od początku swojego istnienia była związana z kniaziami ruskimi. Pierwsza zmianka o Czartorysku pochodzi z 1100 roku. Czartorysk już wówczas jest wymieniany jako gród umocniony. W 1228 roku przez pewien okres władzę nad osadą przejął jeden z najbardziej znanych książąt okresu rozbicia dzielnicowego na Rusi Kijowskiej – kniaź Daniel Halicki. Po przejęciu osady przez książąt pińskich aż do rozbiorów los Czartoryska jest bezpośrednio powiązany z historią Wielkiego Księstwa Litewskiego a przez to i z historią Polski. Na XIV wiek datuję się powstanie zamku, w którym w 1431 roku doszło do podpisania rozejmu w czasie trwania tak zwanej wojny łuckiej. Były to walki pomiędzy królem Polski Władysławem Jagiełło a jego bratem Świdrygiełłą, który uzurpował sobie prawo do tronu w Wielkim Księstwie Litewskim. Sam rozejm jednak okazał się kruchy a walki pomiędzy zbuntowanym kniaziem i Królestwem Polskim toczyły się jeszcze kilka lat po śmierci Jagiełły⁴.

W tym okresie dzisiejszy Czartorysk od kilkudziesięciu lat był już własnością rodziny Czartoryskich. Ziemie te zostały nadane niejakiemu Konstantemu Koriatowiczowi. Był on niewątpliwie blisko spokrewniony z królem Jagiełłą. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XIV wieku Konstantynowi nadano we władanie Czartorysk i Klewań. Była to rekompensata za wcześniej utracone ziemie⁵. Konstantego zwykło nazywać się potem Czartoryskim, jednak to nie on jako jedyny jest uważany za protoplastę rodu. W roli założyciela rodu równie często jak nie częściej osadza się syna Konstantego – Wasyla Konstantynowicza, który niejednokrotnie w źródłach był wymieniany jako książę na Czartorysku. Od końca XIV wieku do 1601 pierwszego roku miasteczko należało do rodziny Czartoryskich, która w tym okresie nieprzerwanie rosła w siłę, jednak to dopiero w kolejnych wiekach odegrają znacząca rolę w historii RPON.

W 1601 roku rodzina Czartoryskich postanowiła sprzedać Czartorysk rodzinie Paców. Sprzedany obszar zajmował blisko 2000 km². Sprzedany obszar mieścił się po dwóch stronach dolnego Styru⁶. Pacowie nie nacieszyli się długo posiadłością. Kilka lat po zakupie posiadłości od Czartoryskich, postanowili oni sprzedać Czartorysk rodzinie Leszczyńskich. W 1639 roku ówczesny wojewoda dorpacki Jerzy Leszczyński ufundował w miejscowości kościół pod wezwaniem św. Józefa wraz z klasztorem. Po zakończeniu budowy budynki sakralne zostały oddane dominikanom. Od tego momentu los kościoła dzielił i dzieli do dziś trudną historię tego regionu. Mijały lata, a Czartorysk przechodził z rąk do rąk kolejnych rodzin magnackich. W latach siedemdziesiątych XVIII, a dokładniej w 1677roku miejscowość została sprzedana Wiśniowieckim. W 1705 roku w Czartorysku urodziła się dramatopisarka i poetka Franciszka Urszula z Książąt Korbutów Wiśniowiecka. Poetka w 1725 roku wyszła za Michała Kazimierza Radziwiłła i od tego roku Czartorysk przechodzi we władanie magnackiego rodu Radziwiłłów⁷. Od 1725 roku do nabycia miejscowości przez rząd carski to Oni – Radziwiłłowie byli ,,ostatnimi panami na Czartorysku”.

W momencie przejęcia przez Radziwiłłów Czartoryska miejscowy zamek, który ostatnią modernizację przeszedł w XVII wieku znajdował się już w znacznej ruinie. Co ciekawe o stanie zamku w tamtym okresie możemy dowiedzieć się z rosyjskojęzycznego źródła z XIX wieku. W XVIII po zamku zostały jedynie nagie ściany z orłami herbowymi oraz wysoki wał. Zamek, a raczej jego pozostałości posiadały również fosę⁸. Dziś po zamku nie ostały się nawet ruiny⁹. Radziwiłłowie postanowili nie remontować podającej w ruinę budowli warownej. Zdecydowali się na budowę pałacu, niestety został on rozebrany w XIX wieku, kiedy to carski skarb państwa został nowym właścicielem Czartoryska.

Po III rozbiorze Polski Czartorysk znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego. Mieszkańcy Czartoryska nie wyrzekli się swojej tożsamości narodowej i brali czynny udział w powstaniu listopadowym. W tym czasie symbolem polskości był kościół prowadzony przez dominikanów. W ramach represji związanych z klęską powstania już w 1832 roku władze carskie skonfiskowały kościół i znajdujący się przy nim klasztor i oddały go cerkwi prawosławnej¹⁰.  W późniejszych latach XIX przez Czartorysk poprowadzono kolej.

W 1915 roku wciąż przesuwający się ze wschodu na zachód front wschodni pierwszej wojny światowej dotarł do Czartoryska. Miasto jak i sam kościół uległy znacznym zniszczeniom. W okolicach miasteczka doszło do starcia żołnierzy Legionów Polski z oddziałami rosyjskimi. Miejsce potyczki było później nazywane ,,Górą Polaków”. Po zakończeniu ,,wielkiej wojny” na częściowo zrujnowane miasteczko spadł kolejny cios – wojna polsko-bolszewicka. Żołnierze RKKA starając się zniszczyć świątynie splądrowali jej wnętrze oraz groby rodziny Czartoryskich i innych członków okolicznej szlachty znajdujące się w podziemiach kościoła¹¹.

Na mocy traktu brzeskiego Wołyń a przez to Czartorysk znalazły się w granicach odrodzonej Rzeczypospolitej.  Pierwsze lata niepodległości w Czartorysku to okres podnoszenia się miasta i kościoła z gruzów. Warto nadmienić, że w tamtym okresie znamienitą większością ludności miasta stanowili Ukraińcy. Prócz nich mieszkańcami byli również Polacy i Żydzi. Czartorysk był jedną z miejscowości leżącej na trasie linii kolejowej Sarny-Kowel. Dzięki temu w mieście znajdował się dworzec kolejowy, a w budynku poczty działała placówka Poczty Polskiej.  W 1929 roku Czartorysk podniesiono do rangi miasteczka¹². W latach trzydziestych placówka pocztowa została określona jako placówka pierwszego stopnia, a to oznacza, że rocznie wykonywała od 8 do 12 tysięcy usług.

Rycina przedstawiająca ruiny czartoryskiego zamku w XIX w., domena publiczna

Mijały kolejne lata dwudziestolecia międzywojennego, miasteczko Czartorysk wciąż się rozwijało. Spokój osady został zmącony agresją wojsk hitlerowskich. Niestety już w czasie trwania wojny obronnej 1939 roku lokalni Ukraińcy splamili się polską krwią. W pobliżu Czartoryska zamordowano 10 żołnierzy Wojska Polskiego a ich powiązane ciała wrzucono do rzeki Styr¹³. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow miasteczko zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Po niespełna dwóch latach radzieckiego administrowania Czartoryskiem 29 czerwca 1941 roku do miasteczka wkroczyły oddziały Wermachtu.

Rozpoczął się najmroczniejszy okres historii osady. Już w 1942 roku na uroczysku Kotlecy Niemcy wymordowali ponad 300 żydowskich mieszkańców Czartoryska i okolic¹⁴. W tym czasie na terytorium gminy działały bandy zbrojne UPA. Mordowanie polskiej ludności miasteczka odbyło się w dwóch etapach. W marcu 1943 podburzani cerkiewną antypolską propagandą lokalni upowcy zamordowali 17 Polaków¹⁵. We wrześniu tego samego rok, gdy cały Wołyń i Galicja Wschodnia płonęły podpalone przez banderowców w Czartorysku zamordowano kolejne polskie rodziny. Łączny bilans ofiar to 37 Polaków oraz 4 osobowa rodzina polsko-ukraińska¹⁶. W całej przedwojennej gminie Nowy Czartoryjsk bandy UPA zamordowały minimum 100 Polaków¹⁷.

Po wojnie Czartorysk znów wszedł w skład Sowieckiej Ukrainy. W 1951 roku w trakcie trwania procesu kolektywizacji wsi na Zachodniej Ukrainie dawny kościół i działający przy nim klasztor dominikanów został oddany kołchozowi. Kołchoźnicy wykorzystywali dawną świątynie jako spichlerz. W 1975 roku postanowiono porzucić obiekt, który od tego momentu zaczął popadać w ruinę¹⁸. Od 1997 roku w kościół znów stał się własnością cerkwi prawosławnej. W latach 1997-2007 dawna katolicka świątynia została wyremontowana, a na dachu i wieżach pojawiły się charakterystyczne dla wschodniosłowiańskiego prawosławia złote kopuły.

Dziś mieszkańcy ukraińskiego Czartoryjska są dumni z ,,ruskiej’’ historii miasta. Wieś ma nowy herb, stylizowany na litewskiej pogoni. Gdy kilka lat temu do miasta przybyła wycieczka rodziny Czartoryski, potomkowie polskich arystokratów zostali przywitani chlebem i solą. Miejscowi nazwali Czartoryskich ,,potomkami swoich kniaziów”¹⁹.  W lokalnej narracji o miasteczku pomija się okres carski i drugowojenny. Ukraińcy z szacunkiem odnoszą się do historii z okresu RPON, lecz najważniejszą rolę w narracji odgrywają czasy, gdy Czartorysk znajdował się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego²⁰.

Tak przedstawia się ta z jednej strony wyjątkowa i niezwykła, a z drugiej jakże schematyczna i można wręcz powiedzieć pospolita historia jednego z wielu miasteczek na dawnych Kresach Wschodnich. Na terenie dzisiejszej Ukrainy są setki podobnych Czartoryskowi miejsc. Miejsca takie pokazują, że dawna polskość tych terenów to nie tylko duże ośrodki miejskie jak Lwów czy Łuck, ale i małe miejscowości, które dziś wydają się znajdować na uboczu historii.

1. Czartoryska B., Siedziby Czartoryskich na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej – Refleksje subiektywne, Kraków 2023, s. 8-10. ↩︎
2. Ibidem, s. 8. ↩︎
3. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Ziem Słowiańskich t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 773-774. ↩︎
4. Banach W., Czartoryscy czyli Wieczna pogoń, Poznań 2022, s. 21-25. ↩︎
5. Michalski A., O pochodzeniu i początkach kariery domu książąt Czartoryskich, Słupsk 2013, s. 49. ↩︎
6. Tokarski J., Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Warszawa 2001, s. 44. ↩︎
7. Judkowiak B., Słowo inscenizowane, Poznań 1992,  s. 12-13.  ↩︎
8. Żywopisnaja Rossija: Otieczestwo nasze w jego zemielnom, istoriczeskom, plemiennom, ekonimiczeskom i bytowom znaczenii, red. P.P. Siemionow, Moskwa, Sankt Petersburg: Wydanie Towarzystwa M. O. Wolf, 1897, s. 342. ↩︎
9. Czartoryska B., Siedziby Czartoryskich na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej – Refleksje subiektywne, Kraków 2023, s. 9. ↩︎
10. Tokarski J., Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Warszawa 2001, s. 45. ↩︎
11. Ibidem, s. 45. ↩︎
12. Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1929 r. rozciągające przepisy dla gmin miejskich na niektóre osiedla gmin wiejskich na obszarze województwa wołyńskiego, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19290410347 [dostęp na 13.04.2024]. ↩︎
13. Siemiaszko E., Siemiaszko W., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, t. 1, Warszawa, 2000, s. 579. ↩︎
14. Холокост на территории СССР: Энциклопедия, Moskwa 2009, s. 946 ↩︎
15. Siemiaszko E., Siemiaszko W., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, t. 1, Warszawa, 2000, s. 579. ↩︎
16. Ibidem, s. 579. ↩︎
17. Ibidem, s. 579. ↩︎
18. Tokarski J., Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Warszawa 2001, s. 45. ↩︎
19. Czartoryska B., Siedziby Czartoryskich na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej – Refleksje subiektywne, Kraków 2023, s. 9. ↩︎
20. Ibidem, s. 10. ↩︎

Bibliografia:

1. Banach W., Czartoryscy, czyli Wieczna pogoń, Poznań 2022.
2. Czartoryska B., Siedziby Czartoryskich na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej – Refleksje subiektywne, Kraków 2023.
3. Judkowiak B., Słowo inscenizowane, Poznań 1992.
4. Michalski A., O pochodzeniu i początkach kariery domu książąt Czartoryskich, Słupsk 2013.
5. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Ziem Słowiańskich t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 773-774.
6. Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych z dnia 10 maja 1929 r. rozciągające przepisy dla gmin miejskich na niektóre osiedla gmin wiejskich na obszarze województwa wołyńskiego, https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19290410347 [dostęp na 13.04.2024].
7. Siemiaszko E., Siemiaszko W., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945, t. 1, Warszawa, 2000.
8. Tokarski J., Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Ukrainie, t. 2, Warszawa 2001.
9. Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении, red. P.P. Siemionow, Moskwa, Sankt Petersburg: Wydanie Towarzystwa M. O. Wolf, 1897.