Od Gołuchowskiego do Badeniego. Polacy w rządach Cesarsko-Królewskiej Monarchii

Polacy w XIX wieku jawili się jako naród podbity. Mieliśmy, co prawda pewne namiastki państwowości. Zaborcy tworząc marionetkowe twory chcieli pokazać swoją dobroduszność i otwartość na Polaków. Nasi przodkowie rzadko, kiedy jednak mieli realny wpływ na politykę państwa zaborczego. Nie oznacza to jednak, że nad Wartą i Wisłą oczekiwano z biernością na nowe dyrektywy i ustawy narzucane nam z Berlina, Wiednia czy Petersburga. Polacy organizowali się i z sukcesem kandydowali w wyborach do władz państwowych krajów zaborczych. Zabór austriacki był jednak szczególnym przykładem. Dziś przedstawimy historię Polaków w dziewiętnastowiecznym parlamencie austriackim. Przybliżmy również historię tak zwanych ,,polskich rządów”, które przypadły na lata 1895-1897.

Pierwsi Polacy w austriackich i austro-węgierskich władzach

Nie będziemy w tym tekście rozpisywać się na temat historii austriackiego parlamentaryzmu. Warto jedynie wspomnieć, że od początku działania parlamentu tj. 1849 roku Polacy wchodzi w skład władz ustawodawczych Austrii. Polacy działali przede wszystkim w ramach Koła Polskiego z ramienia, którego wchodzili w skład parlamentu austriackiego. Warto dodać, że w polskim ugrupowaniu znajdowały się osoby z różnych opcji politycznych i nierzadko o rozbieżnych względem siebie poglądach.

Pierwszym Polakiem, który miał znaczny wpływ na rządy w dziewiętnastowiecznej Austrii był Agenor Gołuchowski (senior). Sam jednak zwykł mawiać, że „nie zna narodowości”. W sierpniu 1859 roku zaraz po przegranej wojnie cesarz Franciszek Józef powołał nowy rząd. Potocznie nazywano go gabinetem Rechberg-Gołuchowski¹. Polak z początku pełnił funkcję ministra spraw wewnętrznych. W ramach zasług cesarz Austrii podniósł Gołuchowskiego do rangi ministra stanu². Wyżej wymieniony duumwirat, jako pierwszy austriacki rząd podjął próbę reformowania państwa w kierunku decentralistycznym. Głównym sukcesem gabinetu Rechberg-Gołuchowski było opublikowanie dokumentu, który z racji miesiąca swojego uchwalenia przeszedł do historii, jako dyplom październikowy. Zakładał on wprowadzenie konstytucji opierającej na zasadach federalizmu. Wprowadzał również dualizm władzy ustawodawczej. Od tego momentu parlament zyskał szersze uprawnienia. Powołano również sejmy krajowe³. Dyplom październikowy nie cieszył się jednak masowym poparciem obywateli Cesarstwa Austriackiego. Przyczyniło się to do spadku popularności Gołuchowskiego. Polak na początku 1861 roku stracił stanowisko w rządzie.

Agenor Gołuchowski senior

Drugim ważnym Polakiem, który przed 1873 rokiem pełnił zaszczytne funkcje w rządzie austriackim był Alfred Józef Potocki. Potomek polskich magnatów przez całe swoje życie był związany z galicyjską, a potem i również austriacką polityką. Cechował się postawą jednoznacznie proaustriacką, czym niejednokrotnie zraził do siebie bardziej pronarodowe grupy w Galicji i Lodomerii.  W 1867 Potockiego wybrano na posła drugiej kadencji austriackiej Rady państwa⁴. W tym samym roku stanął na czele ministerstwa rolnictwa. 11 Kwietnia 1870 roku wyżej wymieniony polityk osiągnął szczyt swojej kariery politycznej. Tego dnia Alfred Józef Potocki stanął na czele rządu Austrii. Był pierwszym, ale jak dzisiaj będą mogli Państwo przeczytać nie ostatnim Polakiem, który dostąpił tego zaszczytu. W ciągu swoich rządów Potocki starał się rozwiązać problemy związane z Czechami. Po fiasku jego rokowań z naszymi dzisiejszymi południowymi sąsiadami Rada Państwa przegłosowała wobec jego rządu wotum nieufności. 24 listopada 1870 roku Potocki podał się do dymisji, którą cesarz Franciszek Józef przyjął dopiero w lutym 1871 roku. Warto dodać, że Potocki był jedynym przedstawicielem naszej narodowości w ówczesnym rządzie. Alfred Józef Potocki zakończył karierę polityczną pełniąc w latach 1875-1883 funkcję namiestnika Galicji⁵.

Zmiana ordynacji wyborczej – zwiększenie znaczenia Galicji

Liczba Polaków w Reichsracie⁶ (pol. Radzie Państwa) była rzecz jasna ograniczona. Kluczowe zmiany uchwalono w 1873 roku. Od tego roku wyboru do Rady Państwa stały się bezpośrednimi. Wcześniej⁷ przedstawicieli do Rady Państwa wybierano podczas głosowania w sejmie krajowym. Od 1873 roku wybory stały się bezpośrednie. Zmieniła się również liczba mandatów dla ,,polskiej części” C.K Monarchii. Warto pamiętać również, że od powstania Austro-Węgier władza Rady Państwa oraz zasięg elektoratu dotyczył jedynie tak zwanej Przedlitawii. Udział posłów z Królestwa Galicji i Lodomerii w austriackim parlamencie wzrósł z 37 do 63 posłów⁸. Pamiętajmy, że nie tylko Polacy kandydowali w wyborach. Kilkanaście mandatów uzyskiwali przedstawiciele narodowości ukraińskiej⁹. Od 1873 roku również kandydaci narodowości żydowskiej stratowali w wyborach – niekiedy z sukcesami. W 1873 roku do Rady Państwa weszło 49 posłów z Koła Polskiego. Wśród nich dominowali tak zwani Podolacy¹⁰ Ważną grupą byli również konserwatyści z Krakowa – Stańczycy. Najwybitniejszym członkiem tego ugrupowania był Julian Dunajewski, który przez 11 lat obejmował urząd ministra skarbu. Mniejsze ugrupowania stanowili również liberałowie oraz przedstawiciele chłopskiej warstwy galicyjskiego społeczeństwa.

Polacy w kolacji rządowej

Na początku 1879 rozpisano nowe wybory. Wydarzenie to wiązało się z upadkiem centralistycznego rządu, w którym główną rolę odgrywała tak zwana partia wiernokonstytucyjna¹¹. Wybory z 1879 roku jawiły się, jako wielki sukces Polaków. Z 63 mandatów poselskich aż 57 z nich przypadło reprezentantom Koła Polskiego. Sukces ten oznaczał znaczny wzrost wpływu Polaków w wiedeńskim parlamencie. Galicyjscy parlamentarzyści współpracowali z austriackimi (niemieckimi) konserwatystami. W sierpniu 1879 roku powstał nowy gabinet nazywany rządem Taffego-Dunajewskiego¹². Polacy współrządzili cesarską częścią C.K Monarchii w latach 1879-1891. Najznamienitszą postacią w rządzie był wyżej wspomniany minister skarbu Julian Dunajewski. Okres, w którym Polak stał na czele gospodarki przedlitawskiej zapisał się w historii, jako czas znacznego wzrostu gospodarczego. Pierwsze lata rządu skupiły się przede wszystkim na podreperowaniu budżetu państwa, co w dużej mierze zakończyło się sukcesem. Największym osiągnieciem Polaka – ministra skarbu była wielka reforma finansowa. Weszła ona zresztą w życie w obydwu częściach Austro-Węgier. Reforma doprowadziła do ustabilizowania się waluty kraju. Spowodowała również zrównoważenie skarbu państwa cierpiącego wcześniej na znaczny deficyt¹³.

Po zreperowaniu budżetu państwa gabinet Taffe-Dunajewski skupił się przede wszystkim na poprawie warunków socjalnych mieszkańców podległej sobie części C.K Monarchii. Najważniejsze zmiany dotyczyły praw politycznych dla robotników, ubezpieczeń socjalnych, nowego prawa pracy czy też prawa do strajku. Reformy te znacznie wpłynęły na jakość życia poddanych Franciszka Józefa. Skupienie się na tej dziedzinie życia sprawiło, że na nieco ponad dekadę w Austro-Węgrzech sprawy narodowościowe, a przez to i konflikty z tym związane zeszły na drugi plan.

Polacy w czasie tych jedenastu lat odegrali w rządzącej większości bardzo ważną rolę. Koło Polskie stanowiło spoiwo pomiędzy różnymi koalicjantami. Dzięki temu galicyjscy parlamentarzyści cieszyli się znacznymi wpływami w Radzie Państwa oraz rządzie austriackim¹⁴.

Polacy u steru – inauguracja rządów Badeniego

Kolejne cztery lata¹⁵ to okres przepychanek pomiędzy Niemcami dążącymi do wzmocnienia swojej pozycji w państwie oraz Słowianami. Do głosu zaczęli coraz głośniej dochodzić również Czesi nieposiadający zadowalającego ich stopnia autonomii. W atmosferze ciągłych przepychanek w parlamencie 10 sierpnia 1895 roku aktualny namiestnik Galicji hr. Kazimierz Badeni został wezwany do cesarza. Franciszek Józef polecił Polakowi misję stworzenia rządu¹⁶. Z powodu zawiłego procesu legislacyjnego dopiero 30 września 1895 roku Kazimierz Badeni stanął na czele nowego rządu. Po dwóch dniach na łamach Wiener Zeitung przedstawiono pełny skład rządu¹⁷. Hrabia Badeni prócz szefowania gabinetowi stanął na czele austriackiego MSW. Drugim Polakiem w rządzie był nowy minister skarbu Leon Bliński. Prócz tego w rządzie zasiadało czterech Niemców oraz jeden Czech. Warto dodać, że niezależnie od przedlitawskiego rządu stanowisko ministra spraw zagranicznych całej C.K Monarchii należało do Agenora Marii Adama Gołuchowski¹⁸.

Kazimierz Badeni, premier Przedlitawii w latach 1895-1897

2 października 1895 roku był wielkim świętem. Polak stanął na czele nowego rządu. Również prasa w Poznaniu nie kryła entuzjazmu z tego powodu. W Warszawie z powodu srogiej cenzury gazety mogły zdobyć się jedynie na wyrażenie uznania dla ,,taktu i bystrości polityki polskiej”¹⁹.

3 października w Radzie Państwa odbyła się oficjalna inauguracja nowego rządu. W swoim długim przemówieniu cesarz Austrii Franciszek Józef wyraził pełne poparcie dla rządu hr. Badeniego. Wyraził również nadzieję, że z nowym rządem będzie współpracował do końca swojego życia²⁰. Kolejne dni października 1895 roku upłynęły na oczekiwanie wygłoszenia expose przez nowego premiera. Badeni swoją przemowę wygłosił 22 października. Zapowiedział popieranie austriackiego patriotyzmu oraz poszanowanie historii i kultury niemieckiego ludu. Szef gabinetu w swoim przemówieniu zapewniał również, iż wierzy w zgodne współżycie narodów Austrii²¹. W swoim expose Badeni zapewniał o zaufaniu do ludu czeskiego. Prosił również o jednomyślność parlamentu w czasie rokowań z Węgrami. Nowy premier zapowiedział również przeprowadzenie reformy wyborczej²².

Główne problemy nowego rządu

Dwa największe problemy, jakie miał przed sobą gabinet zarządzany przez Polaka to reforma wyborcza oraz rokowania z Węgrami. Prócz tego stały problem stanowili Czesi, którzy coraz odważniej domagali się swoich praw. Finalnie to problemy z rozwiązaniem kwestii czeskiej przyczynią się walnie do upadku rządu, ale nie uprzedzajmy faktów.

Rozmowy z przedstawicielami zalitawskiej części C.K Monarchii zainaugurowano jeszcze przed 22 października 1895 roku. W rozmowa uczestniczyli premierzy, ministrowie skarbu oraz gospodarki obydwu części składowych Austro-Węgier. W gronie negocjatorów znajdowali się również tak zwani ministrowie wspólni. Rozmowy jednak miały charakter w dużej mierze poufny, przez co nie zachowało się do dziś wiele przekazów dotyczących negocjacji Wiednia z Budapesztem. W czasie trwania rokowań tj. 17 stycznia 1896 roku rząd hrabiego Badeniego powiększył się z 7 do 9 ministrów. W skład nowego gabinetu wszedł Polak – Edward Rittner. Wyznaczono go na stanowisko ministra do spraw Galicji²³. Rozmowy trwały przez cały okres istnienia rządu Badeniego. Pomimo względnie przyjaznej atmosfery nie udało się wypracować wspólnych rozwiązań i osiągnąć jakichkolwiek znaczących sukcesów.

Na początku 1896 roku rozpoczęto również pracę nad reformą finansową. Miała ona na celu poprawę statusu materialnego urzędników cywilnych oraz kadry nauczycielskiej. Udało się to zrobić zaskakująco szybko, gdyż już 21 marca przyjęto nową ustawę. Pierwsze miesiące pracy nowego rządu zostały ocenione bardzo pozytywnie. Austriacka prasa chwaliła przede wszystkim udaną reformę budżetową oraz przebieg rozmów z Węgrami²⁴. Wszystko to zajęło gabinetowi hr. Badeniego tylko 5 miesięcy, co jak na warunku austriackie było błyskawicznym tempem.

Wróćmy teraz do drugiego głównego problemu, z jakim musiał się zmierzyć rząd wybrany w 1895 roku. Reforma wyborcza jawiła się, jako wiecznie żywy problem Przedlitawii. Reformę przygotował nie, kto inny jak nowy minister w rządzie Badeniego – Edward Rittner. Reforma zakładała prawo do głosownia dla tak zwanej piątej kurii²⁵. Do nowej kurii zaliczali się wszyscy mężczyźni, którzy skończyli 24 lata. Sprawiało to, że wybory (nie wliczając prawa wyborczego dla kobiet) stawały się powszechne. I tę reformę udało się przeprowadzić Polakom, a nowa ordynacja wyborcza weszła w życie 7 maja 1896 roku uzyskując ponad 90 procent głosów za²⁶. Zaraz po wprowadzeniu reformy w życie rząd Badeniego rozpoczął przygotowania do rozpisania nowych wyborów. Spotkało się to jednak ze znacznym oporem wielu parlamentarzystów. Finalnie elekcja do Rady Państwa IX kadencji odbyły się w dniach 4-24 marca 1897 roku. Rada Państwa liczyła odtąd 425 posłów. Koalicję rządzącą tworzyli konserwatyści polscy, słowiańscy i niemieccy oraz tak zwani młodoczesi²⁷.

Ustawy językowe – gwóźdź do trumny rządu

Nowi czescy koalicjanci, bez których Badeni nie utworzyłby większościowej koalicji, domagali się przyspieszenia reform językowych. Wywołało to ogromne zamieszanie w Radzie Państwa. Badeni chciał nawet zrezygnować z urzędu, jednak Franciszek Józef nie przyjął jego dymisji. Polak zapowiedział, że w tej sytuacji będzie kontynuował swoją politykę sojuszu z młodoczechami i nie zmieni obranego kursu. 6 kwietnia urzędowa gazeta Wiener Zeitung opublikowała treść zarządzenia językowego dla Królestwa Czech. W  praktyce nadawała ona językowi czeskiemu status języka urzędowego na równi z niemieckim. Doprowadziło to do początku kryzysu w Radzie Państwa. Z jednej strony niemieccy nacjonaliści uderzali w rząd Badeniego. Ustawy językowe uznali za zdradę. Żądali nawet aktu oskarżenia dla wszystkich członków rządu²⁸.  Z drugiej strony sceny politycznej gabinet Badeniego był coraz mocniej atakowany przez socjalistów. Ci, co prawda popierali ustawy językowe, ale uważali, że rząd sprzyja ,,rządom szlacheckim”. Obydwie strony opozycji coraz mocniej utrudniały pracę Rady Państwa. Ta w końcu stała się niemożliwa. W tej sytuacji Franciszek Józef zgodził się by 31 maja 1897 na prośbę premiera Badeniego na okres letni zamknąć Radę Państwa. Ostatnie posiedzenie parlamentu odbyło się 2 czerwca i trwało zaledwie kwadrans²⁹. 

Przez trzy miesiące Badeni  rozmyślał, jak poradzić sobie z kryzysem parlamentarnym. Szukał dalej ugody z Węgrami. Rozmawiał z przychylmy sobie politykami. Zastanawiał się również nad zmianą prawa wyborczego, co skutkowałoby koniecznością rozwiązania parlamentu i rozpisania nowych wyborów. Rada Państwa wróciła do pracy 23 września 1897 roku. Niemieccy nacjonaliści od razu po wejściu do sali zaczęli skandować nacjonalistyczne oraz antypolskie i antysłowiańskie hasła. Cała awantura zakończyła się sceną rodem z westernu. Badeni, bowiem, stanął do pojedynku na pistolety³⁰ z jednym z niemieckich nacjonalistów – Karlem Wolfem. Wszystko odbyło się za zgodą cesarza. Badeni przegrał i został ranny , ale cała sprawa doprowadziła do chwilowego wzrostu popularności Polaka³¹.  

Na domiar złego nad rządem Badeniego zawisło widmo rozłamu. Część polityków coraz głośniej mówiła o zniesieniu rozporządzeń językowych i wprowadzenia w ich miejsce stosownej ustawy. Prócz tego opozycja coraz głośnie przypominała o braku ugody z Węgrami, co groziło rozłamem dualistycznej C.K Monarchii. Z takimi pespektywami rząd Badeniego wchodził w październik 1897 roku.

Ostatnie dni władzy i upadek gabinetu Badeniego

Kolejne tygodnie to torpedowanie prac parlamentu przez opozycjonistów. 28 października jeden z niemieckich nacjonalistów dr Otto Lecher przemawiał bez przerwy przez 12 godzin, czym zniweczył szanse na normalną pracę parlamentu tego dnia³². Nie udało się również dojść do porozumienia z Węgrami. Doprowadziło to nie tylko do irytacji opozycji, ale przede wszystkim coraz większego niezadowolenia społecznego z poczynań rządu. 25 listopada w Radzie Państwa wprowadzono zasadę, by najbardziej krnąbrnych parlamentarzystów, którzy utrudniają prace wykluczać z obrad na 30 dni. Kolejnego dnia rozpoczęto egzekwować nowy przepis. Wykluczono kilkunastu posłów. Prócz niemieckich nacjonalistów w tym gronie znalazło się dwóch Polaków – socjalistów. Posłów, którzy nie chcieli dobrowolnie opuścić sali wyprowadzała policja. Wydarzenia te doprowadziły do wrzenia na wiedeńskich ulicach. Co ciekawe za głównego wroga uważano nie premiera Badeniego a jednego z jego współpracowników niejakiego Dawida Abrahamowicza. To on stał się twarzą ,,polskich rządów”, ,,węgierskiego prowizorium” i znienawidzonych dekretów językowych³³.  Walka z obstrukcją parlamentu była przegrana. Do historii przeszło między innymi strzelanie papierowymi kulkami z proc oraz wyzwiska i groźby w stronę rządu i politycznych oponentów³⁴. Do tego na ulicach Wiednia i innych większych miast wybuchały antyrządowe zamieszki. W tej sytuacji większość członków gabinetu deklarowało potrzebę rozwiązania rządu. 27 listopada późnym wieczorem do stolicy powrócił nieobecny przez pewien czas w mieście Franciszek Józef. Monarcha zastał chaos na ulicach. Powóz cesarza skierowano bocznymi ulicami tak by nie rzucał się w oczy. Był to jasny sygnał, że w mieście zrobiło się niebezpiecznie, a na to władca C.K Monarchii nie mógł sobie pozwolić. W nocy Franciszek Józef wezwał do siebie dwóch Polaków. Szefa MZS Gołuchowskiego oraz premiera Badeniego. O dziwo hrabia nie został zdymisjonowany. Kolejny dzień tj. 28 listopada przeszedł do historii, jako dzień wielkich antyrządowych manifestacji. Wiedeńczycy strajkowali nie tylko pod parlamentem i ratuszem, ale i nieopodal posiadłości cesarskich. W tej sytuacji cesarz zmienił zdanie i rząd Kazimierza Badeniego upadł.

Dawid Abrahamowicz, jeden z głównych współpracowników hr. Badeniego

Rząd Badeniego dzierżył ster władzy dwa lata. Pomimo tego, że Franciszek Józef wierzył w dożywotnią współpracę z Badenim to do jego śmierci premierzy Przedlitawii zmieniali się kilkukrotnie. Nigdy więcej jednak nie powierzono misji tworzenia rządu osobie o narodowości innej niż niemiecka. Rządy Badeniego pomimo atmosfery, w jakiej się kończyły nie były i nie są oceniane jednoznacznie negatywnie. Ustawa budżetowa, nowa ordynacja wyborcza oraz szereg innych ważnych praw ustanowionych przez rząd Badeniego nie mogą się jednak równać z niepowodzeniami. Tak zakończyła się dwuletnia historia ,,rządów polskich” w Wiedniu.

1. Od nazwisk dwóch głównych polityków: premiera Johanna Bernarda von Rechberga oraz ministra spraw wewnętrznych Agenora Gołuchowskiego. ↩︎
2. Łazuga W., ,,Rządy Polskie” w Austrii: Gabinet Kaźmierza hr. Badeniego 1895-1897, Poznań 1991, s. 12-13. ↩︎
3. Ibidem, s. 13. ↩︎
4. Wcześniej wchodził w skład parlamentu każdej kadencji sejmu Królestwa Galicji i Lodomerii. ↩︎
5. Zadra J., Polski Słownik Biograficzny t. 27, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 762–766. ↩︎
6. Rechsrat: Oficjalna nazwa parlamentu Cesarstwa Austrii. ↩︎
7. Sejm Galicji i Lodomerii wybierał swoich deputowanych trzykrotnie. Były to lata: 1861,1867 oraz 1870. ↩︎
8. Buszko J., Polacy w Parlamencie Wiedeńskim 1848-1918, Warszawa 1996, s. 79. ↩︎
9. Określanej wówczas, jako narodowość ruska. ↩︎
10. Ziemianie wschodniogalicyjscy. ↩︎
11. Buszko J., Polacy w Parlamencie Wiedeńskim 1848-1918, s. 105. ↩︎
12. Eudard von Taffe pełnił funkcję premiera, a wspomniany wcześniej w tekście Julian Dunajewski był w latach 1879-1890 ministrem skarbu. ↩︎
13. Buszko J., poz. cyt., s. 142. ↩︎
14. Ibidem, s. 140-142. ↩︎
15. Okres od stycznia 1891 do września 1895 roku. ↩︎
16. Buszko J., poz. cyt., s. 174. ↩︎
17. Łazuga W., ,,Rządy Polskie” w Austrii: Gabinet Kaźmierza hr. Badeniego 1895-1897, s. 39. ↩︎
18. Powszechnie znany, jako Agenor Gołuchowski młodszy. ↩︎
19. Łazuga W., poz. cyt., s. 60-61. ↩︎
20. Ibidem, s. 62-63. ↩︎
21. Buszko J., poz. cyt., s. 179. ↩︎
22. Łazuga W., poz. cyt., s. 66-68. ↩︎
23. Ibidem, s. 73. ↩︎
24. Ibidem, s. 79. ↩︎
25. Wcześniej wyborcy byli podzieleni na cztery kurie. Pierwsza: arystokraci i ziemianie. Druga: kupcy oraz przemysłowcy. Trzecia zamożni mieszczanie. Czwarta zamożniejsi mieszkańców miasteczek i wsi. Każda z wyżej wymienionych kurii wybierała pewna liczbę swoich posłów. ↩︎
26. Buszko J., poz. cyt., s. 190. ↩︎
27. Nieoficjalne określenie czeskiej Narodowej Partii Liberalnej dążącej do uzyskania autonomii. ↩︎
28. Buszko J., poz. cyt., s. 200. ↩︎
29. Łazuga W., poz. cyt., s. 169-170. ↩︎
30. Rzecz jasna nie w gmachu parlamentu. ↩︎
31. Buszko J., poz. cyt., s. 204. ↩︎
32. Ibidem, s. 206. ↩︎
33. Łazuga W., poz. cyt., s. 197. ↩︎
34. Ibidem, s. 196. ↩︎

Bibliografia

1. Buszko J., Polacy w Parlamencie Wiedeńskim 1848-1918, Warszawa 1996.
2. Łazuga W., ,,Rządy Polskie” w Austrii: Gabinet Kaźmierza hr. Badeniego 1895-1897, Poznań 1991.
3. Zadra J., Polski Słownik Biograficzny, t. 27, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983.