W pierwszej połowie XX wieku region Nord-Pas-de-Calais we Francji stał się domem dla dziesiątek tysięcy polskich górników, którzy przybyli tam w poszukiwaniu pracy i lepszego życia. Ich obecność nie tylko wzmocniła francuski przemysł węglowy, ale także stworzyła unikalną społeczność, w której splatały się wątki emigracji, patriotyzmu i tożsamości narodowej. I ten stan trwa poniekąd po dziś dzień.
Początki emigracji polskich górników
Pierwsi Polscy górnicy pojawili się we Francji już w 1910 roku. Region Nord-Pas-de-Calais rozwijał się na tyle dynamicznie, że potrzebne były dodatkowe ręce do pracy. Dużą rolę w sprowadzeniu pierwszych polskich imigrantów odegrał książę Witold Czartoryski – wnuk Adama Czartoryskiego – który posiadał udziały w jednej z kopalń. Zaproponował sprowadzenie Polaków pracujących w niemieckim Zagłębiu Ruhry.
W niemieckim przemyśle górniczym zatrudnieni byli głównie Ślązacy i mieszkańcy Wielkopolski, którzy emigrowali z ziem polskich już od około 1880 roku. Choć formalnie byli obywatelami Niemiec, posługiwali się językiem polskim1. Mimo dobrych zarobków, wiele rodzin polskich coraz gorzej odnajdywało się w protestanckim otoczeniu, dodatkowo doskwierała im polityka germanizacji. Dlatego nietrudno było znaleźć chętnych do przeprowadzki na francuską ziemię. Tym bardziej, że obiecywano im możliwość swobodnego kultywowania polskiej kultury i zwyczajów.
Do 1912 roku w rejonie Nord-Pas-de-Calais osiedliło się już około dwóch tysięcy Polaków. Początkowo spotkali się z życzliwością mieszkańców, lecz po wybuchu I wojny światowej lokalna ludność – Ch’timis – zaczęła nazywać ich Prusakami i domagać się ich powrotu. Ze względów bezpieczeństwa większość Polskich rodzin została przez francuskie władze przetransportowana w centralne rejony kraju2.
Lata 20. XX w. i „boom migracyjny”
Po I wojnie światowej Francja stanęła przed wyzwaniem odbudowy zniszczonego przemysłu, zwłaszcza górnictwa. Brak rąk do pracy skłonił francuskie władze do zawarcia umów z Polską, na mocy których tysiące polskich robotników, głównie z regionów górniczych, przybyło do Nord-Pas-de-Calais. Lata 20. XX w. opisywane są jako prawdziwy „boom migracyjny” Polaków do Północnej Francji. Do 1931 roku około 30 000 polskich rodzin, czyli około 200 000 osób, osiedliło się w tym regionie, stanowiąc znaczący procent lokalnej społeczności górniczej3.
Władze francuskie, doceniając umiejętności polskich górników, doprowadziły do podpisania w 1919 roku umowy imigracyjnej z Polską. Na jej podstawie uruchomiono specjalne stacje rekrutacyjne, m.in. w Mysłowicach. Kandydaci przechodzili badania lekarskie, a rekrutacją zajmowali się Francuzi. W latach 1920–1923 do Francji przyjechało ok. pół miliona Polaków.
Podobne biura otwarto w Niemczech (np. w Düsseldorfie, Essen), gdzie Polacy – głównie z Westfalii – podpisywali roczne kontrakty i wyjeżdżali z całym dobytkiem. Zainteresowanie było tak duże, że w 1925 roku Niemcy ograniczyły emigrację wykwalifikowanych robotników. W efekcie do Francji trafiły zarówno rodziny górnicze z Niemiec, jak i nowi emigranci z Polski, głównie ze Śląska. Po osiedleniu się w nowym miejscu często sprowadzali bliskich, a francuskie kopalnie, zadowolone z ich pracy, pokrywały nawet koszty przejazdu4.
Życie codzienne i integracja
Większość polskich rodzin do emigracji zmusiła bieda i trudne warunki życia. We Francji faktycznie udawało im się poprawić swoje warunki bytowe. Kto pracował w kopalni zarabiał na tyle dobrze, że był w stanie utrzymać rodzinę na przyzwoitym poziomie.
Polscy górnicy zamieszkiwali w specjalnie dla nich budowanych osiedlach, zwanych „corons”. Tworzyli własne szkoły, kościoły i stowarzyszenia, pielęgnując język, kulturę i tradycje ojczyste. W miastach takich jak Bruay-en-Artois, nazywanym „polską stolicą”, Polacy stanowili nawet 70% populacji. Polacy „trzymali się razem”, unikali asymilacji i nauki języka francuskiego. Uważali, że przyjechali do Francji „tylko na chwilę” – zarobią wystarczająco dużo pieniędzy i następnie wrócą do kraju5.
Wygnanie i powrót
Lata 30. XX w. były czasami kryzysu i problemów z pracą, co odbiło się na polskiej ludności pracującej we francuskich kopalniach. Znów spotkać się można było z aktami agresji lokalnej społeczności w stosunku do polskich imigrantów. Szacuje się, że pomiędzy 1931 a 1936 rokiem z Nord-Pas-de-Calais wypędzono koło 140 tys. Polaków (głównie osoby biorące udział w strajkach oraz ich rodziny). Władze francuskie zafundowały im bilety do Polski, dając na spakowanie 36 godzin i pozwalając zabać 30 kg bagażu na osobę. Ciekawostką jest, że pośród wygnańców był Edward Gierek, późniejszy I sekretarz PZPR, którego rodzina wyjechała do Francji w latach 20. XX w6.
Po ustąpieniu kryzysu gospodarczego we Francji Polacy ponownie znajdowali zatrudnienie, głównie w kopalniach. Niektórzy powrócili do pracy z powodu dobrych zarobków, nie chowali jednak urazy do francuskich władz. Mimo liberalizacji przepisów imigracyjnych pod koniec lat 20., wielu polskich górników nie chciało przyjmować francuskiego obywatelstwa. Choć dzieci urodzone we Francji mogły je uzyskać, wymagało to zgody rodziców, której często odmawiano, co niestety utrudniało dzieciom drogę edukacyjną – bez obywatelstwa pozbawione były możliwości uzyskania stypendiów i podjęcia studiów. Polskie rodziny żyły w przekonaniu, że ich przyszłość wiąże się z pracą fizyczną, a nie edukacją. Brak obywatelstwa ograniczał jednak dostęp do stypendiów czy studiów.
Kolejnm trydunym okresem był czas II wojny światowej. Mieszkańcy Nord-Pas-de-Calais zaznali wówczas biedy, a Polacy musieli ponownie mierzyć się z niechęcią rdzennych mieszkańców regionu. Większość rodzin jednak przetrwała wojnę7. Po jej zakończeniu sporo rodzin zdecydowało się na powrót do komunistycznej polski. Nawet sam Bolesław Bierut ogłosił początek wielkiego powrotu Polaków z Francji i Belgii. Do kraju powrócilo około 65 tysięcy osób. Spora część tego żałowała – wyjeżdżając nie zdawali sobie sprawy z trudnych warunków, z jakimi wiązać się będzie życie w zniszczonej wojną, komunistycznej Polsce8…
Tożsamość i dziedzictwo
A pozostali polscy emigranci? Choć zakładali, że we Francji będą „na chwilę”, zostali tam na zawsze. Szacuje się, że obecnie około pół miliona osób (na cztery miliony mieszkańców) w regionie Nord-Pas-de-Calais posiada polskie korzenie. Ile jednak zostało z tej polskości, poza charakterystycznie brzmiącymi nazwiskami, które akurat tam – nikogo nie dziwią. Czy osoby noszące nazwiska Moslonka, Dzienciol, Jozefczak, Weviorka czy Urbanski czują nadal więź z Polską i uważają się za Polaków?
Jest to ciekawy temat. Chociaż kolejne pokolenia potomków polskich emigrantów często nie znają już języka przodków, wciąż odczuwają emocjonalną więź z ojczyzną swoich dziadków. Wspominają smak chruścików i kołoczy pieczonych przez babcie oraz momenty, gdy ojcowie żegnali się przed wyjściem do pracy kopalni. Niestety – w regionie działa niewiele szkół uczących języka polskiego. Jednak można odnieść wrażenie, że brak zainteresowania językiem polskim nie przeszkadza w zainteresowaniu Polską. Potomkowie polskich emigrantów fascynują się bowiem polską kulturą, a wielu z nich kilkukrotnie odwiedziło Polskę lub planuje to zrobić. Brakuje jednak jednego – dawnego poczucia wspólnoty, które tworzyło z polskich imigrantów jedną „wielką rodzinę”. I za tym Polacy w Nord-Pas-de-Calais (oraz ich potomkowie) tęsknią chyba najbardziej9.
- A. Pachowicz, Polish emigration in France at the beginning of the twentieth century [w:] Istrazivanja Journal of Historical Researches, (28) 2017, s. 134–146. ↩︎
- M. Krężel, Górnicy ze Śląska wśród francuskich Ch’timis w Nord-Pas-De-Calais, źródło: https://dziennikzachodni.pl/gornicy-ze-slaska-wsrod-francuskich-chtimis-w-nordpasdecalais-zdjecia/ar/731925 (dostęp: 28.05.2025). ↩︎
- Polish immigration to the Nord-Pas-de-Calais coalfield, Wikipedia, the free encyclopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Polish_immigration_to_the_Nord-Pas-de-Calais_coalfield? (dostęp: 28.05.2025). ↩︎
- M. Krężel, poz. cyt. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże ↩︎
- Tamże. ↩︎
Bibliografia:
- Krężel M., Górnicy ze Śląska wśród francuskich Ch’timis w Nord-Pas-De-Calais, źródło: https://dziennikzachodni.pl/gornicy-ze-slaska-wsrod-francuskich-chtimis-w-nordpasdecalais-zdjecia/ar/731925 (dostęp: 28.05.2025).
- Nithammer J., Richter K., Polish Conductresses and the Insecurities of Female Labour Migration to France, 1925–1929, [w:] European History Quarterly, Volume 54 Issue 4, October 2024, źródło: https://journals.sagepub.com/toc/ehqb/54/4 (dostęp: 28.05.2025).
- Pachowicz A., Polish emigration in France at the beginning of the twentieth century, Istrazivanja Journal of Historical Researches, (28) 2017, ss. 134–146.
- Polish immigration to the Nord-Pas-de-Calais coalfield, Wikipedia, the free encyclopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Polish_immigration_to_the_Nord-Pas-de-Calais_coalfield? (dostęp: 28.05.2025).
