Muzeum Polskie w Rapperswilu to jedno z najbardziej symbolicznych miejsc związanych z polską historią i kulturą poza granicami Polski. Przez lata znajdowało się ono w szwajcarskim miasteczku Rapperswil, położonym nad jeziorem Zuryskim, w kantonie St. Gallen. Zabytkowy zamek, stanowiący przez wiele lat siedzibę muzeum, pełnił funkcję nie tylko centrum kultury polskiej, ale także swego rodzaju azylu dla polskich uchodźców, intelektualistów i patriotów, którzy pragnęli podtrzymywać ducha narodowego w czasach trudnych dla Polski.
Początki Polskiego Muzeum
Historia Domu Polskiego, a dokładniej Polskiego Muzeum w Rapperswilu, sięga 1870 roku, kiedy to hrabia Władysław Plater założył instytucję z myślą o podtrzymaniu pamięci o Polsce, która znajdowała się wówczas pod zaborami. Zamek, który został odbudowany przez Platera, stał się siedzibą muzeum, mającego na celu zachowanie polskiej kultury, historii i tradycji dla przyszłych pokoleń oraz przypominanie światu o nieistniejącym na mapie kraju.
W zamierzeniach założyciela, muzeum miało nie tylko gromadzić cenne eksponaty (które – w założeniu Platera – miały zostać przekazane Polsce po odzyskaniu niepodległości), ale także stać się ośrodkiem aktywności politycznej i intelektualnej polskiej emigracji1. Dlatego właśnie Dom Polski w Rapperswilu zyskał rangę jednego z najważniejszych miejsc na mapie polskiego życia kulturalnego za granicą.
Symboliczna rola Rapperswilu
Podczas gdy Polska była rozdzielona pomiędzy trzy mocarstwa zaborcze – Rosję, Prusy i Austrię – Dom Polski w Rapperswilu stanowił symbol niepodległościowych dążeń Polaków. Muzeum przechowywało liczne pamiątki związane z historią Polski, m.in. dokumenty, listy, obrazy i książki. Jednym z najcenniejszych eksponatów była urna z sercem Tadeusza Kościuszki, bohatera walk o niepodległość Polski i Stanów Zjednoczonych, która została tam złożona w 1895 roku.
Polski Zamek w Rapperswilu stał się miejscem spotkań intelektualistów, artystów i polityków związanych z ruchem niepodległościowym. Przez lata biory muzeum sukcesywnie rosły dzięki darom napływającym z różnych zakątków świata. Po klęsce powstań narodowych instytucja ta zaczęła odgrywać istotną rolę w koordynowaniu i inicjowaniu działań mających na celu odzyskanie przez Polskę niepodległości. Wśród mecenasów polskiego ośrodka w Rapperswilu warto wspomnieć Henryka Bukowskiego – powstańca styczniowego, antykwariusza ze Sztokholmu, kolekcjonera i gorliwego patrioty, urodzonego w Kauklach, na terenie ówczesnej guberni kowieńskiej. Na dziedzińcu zamku w Rapperswilu znajduje się wspólny grób Władysława hr. Broël-Platera, jego żony Karoliny Bauer – znanej niemieckiej aktorki, oraz Henryka Bukowskiego. Warto również zauważyć, że pierwszymi bibliotekarzami muzeum w Rapperswilu byli m.in. Zygmunt Wasilewski, Stefan Żeromski i Stanisław Grabski2.
Okres międzywojenny
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku, znaczenie Polskiego Muzeum w Rapperswilu nie zmalało. Władze II Rzeczypospolitej kontynuowały współpracę z placówką, widząc w niej istotny ośrodek promocji polskiej kultury za granicą. Kolekcje muzeum były wzbogacane o nowe eksponaty, a sam zamek był miejscem licznych wystaw, wykładów i wydarzeń artystycznych.
Jako, iż Rzeczpospolita powróciła na mapę Europy jako niepodległe państwo, wypełniono testament Władysława hrabiego Platera, a zbiory z Rapperswilu w 1927 roku zostały uroczyście przetransportowane do Warszawy. W ich sprowadzenie zaangażował się osobiście Marszałek Józef Piłsudski. Kolekcja przekazana niepodległej Polsce zawierała ponad 3000 dzieł sztuki, 2000 pamiątek historycznych, liczne militaria, 20 000 rycin, 9000 medali i monet, 92 000 książek oraz 27 000 archiwaliów. Niestety, podczas II wojny światowej niemal wszystkie te zbiory zostały zniszczone przez Niemców. Nieliczne zachowane przedmioty można dziś zobaczyć w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza oraz na Zamku Królewskim w Warszawie. Uratowana została m.in. urna z sercem Tadeusza Kościuszki, która przybyła z Rapperswilu do Warszawy w 1927 roku i została umieszczona w kaplicy Zamku Królewskiego. W 1939 roku, dzięki bohaterskiej akcji kustosza Kazimierza Brokla, relikwia ta została ocalona przed zniszczeniem podczas wojny i przetrwała Powstanie Warszawskie. Obecnie znajduje się w odbudowanym Zamku Królewskim w Warszawie3.
Po przekazaniu zbiorów do Polski muzeum opustoszało, jednakże już w 1936 r. w zamku otwarta została wystawa współczesnej sztuki polskiej. Moment ten traktuje się jako zapoczątkowanie działalności nowego Muzeum, którego kierownikiem została Halina Kenarowa-Jastrzębowska4. W czasie II wojny światowej Muzeum kontynuowało działalność, otaczając jednocześnie opieką 13 000 polskich żołnierzy (głównie byli to wojskowi z 2 Dywizji Strzelców Pieszych, internowani w Szwajcarii w 1940 r. po walkach we Francji)5.
Funkcjonowanie po II wojnie światowej
Lata po II wojnie światowej były trudnym okresem dla Domu Polskiego w Rapperswilu. Po ustanowieniu komunistycznego rządu w Polsce, relacje z polskimi instytucjami były bardziej skomplikowane, a samo muzeum zmagało się z problemami finansowymi. Polskie władze komunistyczne próbowały przejąć Muzeum, aby stworzyć z niego miejsce szerzenia nowej propagandy, spotkało się to jednak z niezgodną ze strony Szwajcarów6.
Niestety, 8 listopada 1951 r. Muzeum Polskie w Rapperswilu zostało zamknięte. Polacy, po 82 latach, zmuszeni zostali opuścić zamek odbudowany przez hrabiego Platera. Pomieszczenia zamkowe wynajęto Szwajcarskiemu Towarzystwu Zamków. Decyzja ta poruszyła nie tylko polską społeczność na całym świecie, ale również samych Szwajcarów, który traktowali Muzeum Polskie jago wyraz helweckiego przywiązania do takich wartości jak wolność i tolerancja7.
Idea stworzenia narodowego muzeum Platera była żywa zarówno w sercach Polaków, którzy po wojnie zamieszkali lub osiedlili się w Szwajcarii, jak i wśród wspierających ich Szwajcarów. Z tego powodu podjęto decyzję o reaktywacji Muzeum Polskiego w Rapperswilu dzięki wspólnemu wysiłkowi obu narodów, co miało istotne znaczenie w kontekście ówczesnej sytuacji politycznej. Główną inicjatorką powstania Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu była Szwajcarka Maria Hohl, która współpracowała z prof. Alfredem Löpfem, tłumaczem literatury polskiej.
Akt założycielski towarzystwa podpisany został 30 stycznia 1954 roku. W skład zarządu weszli zarówno Szwajcarzy (jak dr A. Curti, przewodniczący gminy Rapperswil), jak i Polacy (m.in. prof. Alfons Bronarski z Uniwersytetu Fryburskiego oraz pierwszy kustosz Muzeum Polskiego, inżynier Zdzisław Pręgowski, były żołnierz internowany z Winterthur). Początkowo towarzystwo dysponowało jednym pomieszczeniem na parterze zamku, jednak w 1973 roku liczba wynajmowanych sal zwiększyła się do czterech, w których organizowano wykłady, wystawy i gromadzono zbiory8.
Przyszłość Muzeum Polskiego pod znakiem zapytania
Od kilkunastu ostatnich lat sytuacja Muzeum Polskiego w Rapperswilu była złożona i trudna. Doszło do decyzji usunięcia jej z jej historycznej siedziby. Niestety, kilkuletnie negocjacje prowadzone z władzami gminy oraz wysiłki polskiej diaspory nie przyniosły skutku. Muzeum musiało opuścić swój zamek w 2021 r., a posiadane zbiory schować w magazynach9. W 2022 r., na krótko, powróciła jednak nadzieja na przywrócenie muzeum godnego miejsca na mapie miasteczka Rapperswil.
Dnia 1 lipca 2022 roku w Hotelu Schwanen w Rapperswilu odbyło się uroczyste podpisanie listu intencyjnego pomiędzy Prezesem Polskiej Fundacji Kulturalnej i prezesem Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu, a Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Prof. Piotrem Glińskim. Dokument ten dotyczył zakupu hotelu Schwanen, który miał stać się nową siedzibą Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Wydarzenie to, z udziałem lokalnych władz miasta i gminy, stanowiło ukoronowanie wieloletnich działań na rzecz zachowania najstarszej polskiej instytucji emigracyjnej. Władze Muzeum podkreślają, iż współpraca ministrów Bogdana Zdrojewskiego, Małgorzaty Omilanowskiej i Piotra Glińskiego odegrała kluczową rolę w utrzymaniu Muzeum Polskiego w Rapperswilu.
Szwajcarski parlament, wraz z władzami miasta Rapperswil, wsparł działania Polaków. Współpraca na poziomie federalnym w Szwajcarii była bezprecedensowa, ponadpartyjna, co podkreślał Marszałek Senatu, Dr Tomasz Grodzki, który wskazał na wyjątkową zgodę polityczną w tej sprawie. Również w Polsce obie izby parlamentu przyjęły zakup nieruchomości Schwanen, a Sejm uchwalił ustawę umożliwiającą wspólne zarządzanie Muzeum Polskim w Rapperswilu przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Fundację Libertas, właściciela zbiorów rapperswilskich, oraz Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego. To wieloletnie porozumienie podkreślało ponadczasową wartość tej instytucji, najstarszego polskiego muzeum emigracyjnego oraz najstarszego muzeum w Szwajcarii.
Niestety, niedawno zmieniła się decyzja Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a list intencyjny został anulowany. W zakupionym przez władze polskie hotelu Schwanen powstać ma restauracja prowadzona przez Instytut Pileckiego. W obecnej sytuacji, Muzeum Polskie w Rapperswilu pozostaje bez siedziby, a jego cenne zbiory stale pozostają zamknięte w magazynach10.
- M. Ptasińska, Półtora wieku Muzeum Polskiego w Rapperswilu – „Magna Res Libertas”, Przystanek Historia, źródło: https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/szwajcaria/75266,Poltora-wieku-Muzeum-Polskiego-w-Rapperswilu-Magna-Res-Libertas.html (dostęp: 11.10.2024). ↩︎
- 150. rocznica powstania Muzeum Polskiego w Rapperswilu, portal Polonika, źródło: https://polonika.pl/polonik-tygodnia/150-rocznica-powstania-muzeum-polskiego-w (dostęp 10.10.2024). ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- M. Ptasińska, Półtora wieku Muzeum Polskiego w Rapperswilu… poz. cyt. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- 150. rocznica powstania Muzeum Polskiego w Rapperswilu… poz. cyt. ↩︎
- Anulowanie listu intencyjnego, Polenmusem, źródło: https://polenmuseum.ch/wp-content/uploads/2024/10/Anulowanie_listu_intencyjnego.pdf (dostęp: 10.10.2024). ↩︎
Bibliografia:
- 150. rocznica powstania Muzeum Polskiego w Rapperswilu, portal Polonika, źródło: https://polonika.pl/polonik-tygodnia/150-rocznica-powstania-muzeum-polskiego-w (dostęp 10.10.2024).
- Anulowanie listu intencyjnego, Polenmusem, źródło: https://polenmuseum.ch/wp-content/uploads/2024/10/Anulowanie_listu_intencyjnego.pdf (dostęp: 10.10.2024).
- Ptasińska M., Półtora wieku Muzeum Polskiego w Rapperswilu – „Magna Res Libertas”, Przystanek Historia, źródło: https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/szwajcaria/75266,Poltora-wieku-Muzeum-Polskiego-w-Rapperswilu-Magna-Res-Libertas.html (dostęp: 11.10.2024).
