Zjednoczenie Polskie w Helsinkach – ponad 100 lat działalności

Wiosna 1917 roku była burzliwym okresem w dziejach ówczesnej Rosji, a tym samym – również dla Polaków. Na początku marca obalono dynastię Romanowów i ogłoszono republikę. Polacy przebywający na terenach znajdujących się pod rosyjską kontrolą zaczęli się organizować, tworząc pierwsze zręby życia narodowego. Jedną z takich inicjatyw było powstanie Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach w kwietniu 1917 roku – organizacji, która działa nieprzerwanie do dziś.

Początki Polonii w Finlandii

Zanim przejdziemy do historii samego Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach opowiemy nieco o historii Polaków w Finlandii. Pierwsze ślady bytności naszych rodaków w tym kraju datuje się na rok 1770. Wtedy to w lokalnym rejestrze wojskowym wśród 49 katolików zapisano 44 Polaków. Finlandia była wówczas pod panowaniem Szwedów. Kluczowym dla naszej historii był rok 1809. Wtedy to na mocy traktatu w Turku cała Finlandia jako Wielkie Księstwo Finlandii weszła w skład Imperium Romanowów. Przegrana Napoleona sprawiła z kolei, że lwia część dawnej Rzeczypospolitej obojga Narodów trafiła w ręce Romanowów. Dzięki temu przez 100 lat de facto żyliśmy z Finami w ramach jednego państwa.

Od tego momentu w Helsinkach stacjonowały carskie wojska, w składzie których służyło wielu Polaków. Liczba naszych rodaków w stolicy Finlandii była na tyle duża, że jeszcze w latach 60. XIX z inicjatywy księdza kapelana Ignacego Grobackiego powstał w Helsinkach kościół pod wezwaniem św. Henryka. Na początku XX wieku liczba Polaków służących w Finlandii wynosiła nieco ponad 1000 żołnierzy i marynarzy. Dodatkowo obok żołnierzy i duchownych możemy odnaleźć ślady cywilnych emigrantów pochodzenia polskiego. Byli to przede wszystkim drobni kupcy, rzemieślnicy, rybacy i żeglarze oraz urzędnicy niższego szczebla. Do najbardziej znanych polskich rodzin w Helsinkach możemy wymienić: Kosiorków, Bigosów oraz Wnuków. 

W kolejnych latach wzrosła znacznie liczba carskiego garnizonu w Finlandii, a przez to i liczba Polaków w tym kraju. W 1912 roku w garnizonach po całym kraju było rozsianych aż 4000 naszych rodaków. Oczywiście najwięcej z nich¹ służyło w Helsinkach. Niepokoje w upadającej Rosji sprawiły, że Polacy zaczęli się organizować. Jeden z głównych założycieli Zjednoczenia podporucznik Antoni Zygmunt Ropelewski tak opisał ówczesne nastroje:

Zaistniała konieczność zorganizowania się, aby wyjść obronną ręką z powstającego w armii chaosu i dezorganizacji oraz uchronić się od mieszania się w cudze sprawy².

Początki Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach

Niespełna miesiąc po obaleniu caratu, bo już 3 kwietnia 1917 oku na I Walnym Zebraniu powołane zostało Zjednoczenie Polskie w Helsinkach. W założeniu miała być to organizacja zrzeszająca jedynie wojskowych jednak liczne głosy osób cywilnych w tym kilkudziesięciu kobiet wpłynęły na zmianę tej decyzji. Inicjatywa cieszyła się dużą popularnością. W zebraniu z 3 kwietnia 1917 uczestniczyło kilkaset osób. Wkrótce do stowarzyszenia należało już 1000 osób z Helsinek i okolic. Warto dodać, że omawiane dziś stowarzyszenie nie było jedyną polską organizacją, która powstała wówczas w Finlandii. Polacy organizowali się w wielu miastach w tym w Turku, Viipuri³ oraz Lappeenarta. Łącznie w latach 1917-1918 na ternie Wielkiego Księstwa Finlandii działało co najmniej 16 polskich organizacji.

Dzięki staraniom helsińskiego Zjednoczenia Polskiego wszystkie organizacje polonijne w Finlandii współpracowały w ramach Centralnego Komitetu Związków Polskich w Finlandii. Organ ten odegrał bardzo ważną rolę w czasie fińskiej wojny domowej. Dzięki działaniom komitetu wielu polskich jeńców wziętych z racji mundurów za bolszewików zostało zwolnionych z obozów.

Wróćmy teraz do samego Zjednoczenia. Organizacja ta od początku działalności prężnie rozwijała bowiem życie kulturalne lokalnej Polonii. Prócz oczywistych dla w dużej mierze zmilitaryzowanego środowiska sekcji takich jak Sekcja Wojskowa oraz Biuro Informacji i Porad stosunkowo szybko powstała Sekcja Odczytowa. Skupiała się ona na pogadankach na temat historii, kultury i literatury Polski oraz obecnej sytuacji politycznej. Niedługo później powstała również Sekcja Dramatyczna obejmująca grę na scenie oraz taniec i śpiew. Dodatkowo w ramach sekcji Kulturalno-Oświatowej jeszcze w 1917 roku zaczęła działać biblioteka. Warto dodać, że w ramach Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach prężnie działała również Sekcja Opieki Społecznej. Pracujące w niej Polki zajmowały się odwiedzaniem chorych w szpitalach oraz zaopatrywaniem w jedzenie najbardziej potrzebujących polskich rodzin.

Od niepodległości do agresji Stalina

Sytuacja polityczna pierwszych miesięcy 1918 roku sprawiła, że Polacy stacjonujący w Finlandii mogli wrócić do kraju. Do końca 1918 roku Finlandię opuściła większa część z nich. Od tego momentu środowisko polonijne składało się z kilkudziesięciu rodzin. W 1930 roku liczba Polaków w Finlandii nie przekraczała 500 osób, z czego większość mieszkała w Helsinkach. Co ciekawe, aż 23% Polaków stanowiła inteligencja. Na szczególne wyróżnienie zasługuje Jan Nowiński, dyrygent oraz dyrektor konserwatorium w Turku.

Pomimo nieznacznej liczby Polonii w Finlandii w okresie międzywojennym powstało wiele organizacji polsko-fińskich. Warto tu wymienić Towarzystwo Fińsko-Polskie, założone w 1928 roku, oraz Fińsko-Polskie Koło Akademickie z 1933 roku. W Zjednoczeniu Polskim główną rolę odgrywała współpraca z Polskim Poselstwem. Przez lata prezesami stowarzyszenia byli konsulowie Rzeczypospolitej Polskiej w Helsinkach. Przełomowym dla Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach był rok 1928, kiedy to, wraz z początkiem prezesury konsula RP w Helsinkach doktora Wojciecha Tabora, stowarzyszenie zaczęło się rozwijać. W kwietniu tego roku doszło do rejestracji Zjednoczenia Polskiego, zaakceptowanej przez ówczesne Ministerstwo Spraw Socjalnych Finlandii. Od tego roku rozpoczęły się również spotkania członków Zjednoczenia.

Rok później prezesurę w Zjednoczeniu Polskim przejął Władysław Wnuk, który pełnił tę funkcję kilkukrotnie aż do lat 70. XX wieku. Nowy prezes zadbał o integrację wśród członków stowarzyszenia. W międzywojniu Zjednoczenie często pomagało przy organizacji wielu krajowych wydarzeń. Były to Święta Morza z 1933 i 1934 roku, akademia ku czci marszałka Piłsudskiego w 1936 roku oraz obchody 20-lecia niepodległości Polski w 1938 roku. Napaść Niemiec na Polskę w 1939 roku była szokiem dla fińskiej Polonii. Zjednoczenie, we wrześniu 1939 roku, zorganizowało zbiórkę pieniężną na cele sanitarne dla uchodźców z Polski. Stowarzyszenie, mimo perturbacji, działało do czerwca 1941 roku, kiedy to, na prośbę kończącego swoją misję Poselstwa RP w Helsinkach, zawiesiło działalność.

Trudne trzy dekady Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach

Stowarzyszenie powróciło do działalności w lutym 1946 roku. Na nowego prezesa wybrano wspomnianego wcześniej Władysława Wnuka. Po 1945 roku do Zjednoczenia należało nie więcej niż 50 osób. W pierwszych powojennych latach stowarzyszenie utrzymywało kontakt z Ambasadą PRL w Helsinkach. Zerwanie stosunków nastąpiło z powodu braku zgody Zjednoczenia Polskiego na zawieszenie portretu Stalina w użytkowanym przez nich lokalu. Wydarzenie to miało miejsce w 1952 roku. Przez kolejne 5 lat zebrania Zjednoczenia odbywały się w domach członków oraz lokalach gastronomicznych.

Drugą wspólną aktywnością podejmowaną przez członków Zjednoczenia był wspólny udział w nabożeństwach w języku polskim. Było one organizowane raz na miesiąc w kaplicy biskupiej helsińskiego Domu Biskupiego. W tymże domu od 1954 bezpłatnie udostępniono stowarzyszeniu jedno z pomieszczeń. Obchodzono w nim między innymi 40-lecie istnienia Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach. O skromności obchodów świadczy fakt, że uczestniczyło w nich jedynie 28 osób. Nie może Nas to dziwić. Wówczas w całej Finlandii żyło nie więcej niż 150 Polaków, w tym między 70 a 100 w Helsinkach. Liczba aktywnych członków Zjednoczenia, a przez to i liczba organizowanych wydarzeń spadała z roku na rok. Pod koniec lat 60. działalność stowarzyszenia powoli, ale zamierała. Liczba zebrań spadała z roku na rok i na początku kolejnej dekady Zjednoczenie Polskie w Helsinkach posiadało 11 aktywnych członków. Wydawać by się mogło, że tutaj będzie dochodzić do końca naszej historii, ale na szczęście nic bardziej mylnego.

Powiew młodości

Nowe pokolenie emigrantów, które zaczęło przybywać do Finlandii w latach 70. i 80. wniosło świeży powiew do działalności Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach. Choć jego współzałożyciel i długoletni lider Władysław Wnuk formalnie ustąpił z funkcji prezesa w 1978 roku, pozostawał dla organizacji autorytetem aż do śmierci w 1992. Naturalnie objął funkcję prezesa honorowego – nikt nie miał wątpliwości, że to jemu zawdzięczano przetrwanie i rozwój instytucji przez dekady. Władze Zjednoczenia przejmowali kolejno Jerzy Widomski, Michał Zieliński, Henryk Szymczak, Józef Darkowski, Zygmunt Ratajczak i Andrzej Sollamo. Każdy z nich wnosił coś własnego, ale fundamentem pozostawała misja: pielęgnowanie polskości. Szczególnie aktywnym działaczem okazał się Michał Zieliński, który nie tylko kierował stowarzyszeniem, ale i popularyzował polską kulturę w Finlandii. Jego działalność uhonorowano Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem Komisji Edukacji Narodowej.

Lata 80. i 90. były okresem wyraźnego ożywienia. Organizowano pokazy filmowe, wieczory literackie, pikniki, turnieje brydżowe i tenisowe. Drużyna piłkarska Polonia-Helsinki (później HePuLi-LOT-Polonia) sięgała po sukcesy na boiskach – zdobywając m.in. złoty medal w halowych mistrzostwach Finlandii amatorów. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce Zjednoczenie zorganizowało pomoc humanitarną dla rodaków, a w 1982 roku w helsińskim kościele św. Henryka odbyła się msza za ojczyznę z udziałem biskupa Paula Verschurena. W 1989 roku przedstawiciele fińskiej Polonii powitali papieża Jana Pawła II podczas jego historycznej wizyty w Helsinkach. Niebawem potem mieli okazję spotkać się również z prezydentem Lechem Wałęsą. Obchody 75- i 80-lecia Zjednoczenia przyciągały uwagę nie tylko Polaków, ale i fińskich mediów, lokalnych władz oraz środowisk kulturalnych. Powstała szkółka dla dzieci, zorganizowano koncerty w słynnej Temppeliaukion Kirkko, a zloty Polonii Fińskiej w Emäsalo i Kauniainen na stałe wpisały się w kalendarz wydarzeń wspólnoty.

Nowy wiek – nowe wyzwania

Po przełomowych latach 80. i 90., Zjednoczenie Polskie w Helsinkach kontynuowało swoją działalność na rzecz utrzymania polskiej tożsamości, kultury i tradycji, jednocześnie dostosowując ją do zmieniających się warunków społecznych i politycznych. Z biegiem lat organizacja stała się nie tylko miejscem, gdzie Polacy w Finlandii mogli pielęgnować swoje dziedzictwo, ale również przestrzenią, w której integrowali się z fińskim społeczeństwem. W okresie tym Zjednoczenie, w odpowiedzi na zmieniające się warunki migracyjne, rozpoczęło działania mające na celu wspieranie nie tylko tożsamości narodowej, ale również procesów adaptacji Polaków w nowym środowisku, szczególnie w kontekście pojawiających się nowych pokoleń migrantów.

Po 2000 roku, w wyniku gwałtownych zmian demograficznych, Zjednoczenie Polskie stało się jednym z kluczowych punktów, w których Polacy w Finlandii mogli nie tylko utrzymać więzi z ojczyzną, ale także łatwiej odnaleźć swoje miejsce w fińskim społeczeństwie. Zmiany migracyjne i coraz powszechniejszy dostęp do mediów cyfrowych sprawiły, że Zjednoczenie stało się ważnym ośrodkiem wsparcia, nie tylko w kwestiach kulturalnych, ale także w zakresie edukacji i integracji społecznej. Wzrosło zapotrzebowanie na inicjatywy wspierające rodziny, osoby starsze oraz dzieci, które coraz częściej funkcjonowały na styku dwóch kultur.

Od 2010 roku, organizacja postawiła na rozwój inicjatyw kulturalnych i edukacyjnych. Kursy języka polskiego, które były oferowane zarówno dzieciom, jak i dorosłym, stały się jednym z podstawowych narzędzi wspierania polskiej tożsamości w Finlandii. Organizacja, wykorzystując nowoczesne technologie, wprowadziła także formy warsztatowe i seminaria, które miały na celu nie tylko naukę języka, ale także integrację Polaków, umożliwiając im wymianę doświadczeń i pogłębianie wiedzy o własnej kulturze. Ważnym aspektem tych działań było również budowanie więzi międzypokoleniowych oraz rozwijanie lokalnych partnerstw z fińskimi instytucjami.

Ostatnie dziesięciolecie

W 2014 roku Zjednoczenie Polskie zorganizowało projekt – „Polska w Finlandii: Kultura, Historia, Tożsamość”. Była to seria wydarzeń kulturalnych, takich jak wystawy, spotkania z artystami, pisarzami i historykami, które miały na celu przedstawienie polskiego dziedzictwa oraz współczesnych realiów Polski. Wydarzenie spotkało się z dużym zainteresowaniem zarówno Polonii, jak i fińskich obywateli, którzy dzięki projektowi mogli lepiej poznać polską historię i kulturę. Zjednoczenie nie ograniczyło się tylko do działań kulturalnych. Co roku organizuje obchody Dnia Polonii i Polaków za Granicą. Wydarzeniem integruje Polaków, fińskich przyjaciół Polski oraz przedstawicieli władz. Dzięki takim inicjatywom stowarzyszenie stało się przestrzenią nie tylko do świętowania, ale także do budowania dialogu między Polakami a Finami.

Polska młodzież, przy wsparciu Zjednoczenia, uczestniczyła w wymianach międzynarodowych, angażując się w projekty artystyczne, sportowe i edukacyjne. Współpraca z fińskimi szkołami zaowocowała organizowaniem wspólnych wycieczek, warsztatów i koncertów, które sprzyjały integracji młodszych pokoleń obu narodów. Zjednoczenie umożliwiło także młodym Polakom, którzy przybyli do Finlandii, odnalezienie swojego miejsca w społeczeństwie, nie zapominając jednocześnie o polskich korzeniach. Wraz z objęciem funkcji przewodniczącego Zjednoczenia przez Marka Kowalskiego w 2015 roku, organizacja kontynuowała tradycję wspierania Polonii, wprowadzając jednocześnie innowacyjne rozwiązania. Pod jego przewodnictwem Zjednoczenie postawiło na nowoczesne technologie – media społecznościowe i platformy cyfrowe stały się istotnym narzędziem szerzenia polskiej kultury, historii oraz wartości wśród młodszych pokoleń Polaków w Finlandii. Ponadto organizacja rozwinęła współpracę międzynarodową, angażując Polaków nie tylko z Finlandii, ale i innych krajów skandynawskich, co pozwoliło tworzyć globalną sieć wsparcia i wymiany doświadczeń.

Zjednoczenie Polskie nie zapomina również o tych, którzy znajdują się w trudnej sytuacji życiowej. Organizacja zapewnia pomoc prawną, socjalną oraz wsparcie dla osób starszych, wciąż pozostając głównym punktem odniesienia dla Polonii w Finlandii. Dzięki tej wszechstronnej działalności Zjednoczenie Polskie w Helsinkach nie tylko pielęgnuje polską tradycję, ale także staje się ośrodkiem integracyjnym, który wspiera Polaków w ich codziennym życiu za granicą.

1. Około 1000 osób. ↩︎
2. Later-Chodyłowa E., Dzieje Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach w latach 1917-2017, Toruń-Helsinki-Kopenhaga 2023, s.14. ↩︎
3. Dzisiejszy Wyborg. ↩︎

Bibliografia:

• Later-Chodyłowa E., Dzieje Zjednoczenia Polskiego w Helsinkach w latach 1917-2017, Toruń-Helsinki-Kopenhaga.
• Nasza długa historia. Źródło: https://www.polonia-finlandia.fi/ [dostęp na: 16.04.2025].