Polska wszechnica w imperium carów – Cesarski Uniwersytet Wileński

W dzisiejszym tekście pochylimy się nad rolą tytułowej uczelni w życiu intelektualnym ziem zagarniętych bezpośrednio przez carat. Wilno – stolica dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego po setkach lat połączenia z Polską w 1795 zostało wydarte Polakom. Nie oznacza to jednak, co zresztą doskonale do dziś widać, że spowodowało to zanik polskości tak w mieście, jak i na Wileńszczyźnie. Skupimy się na przedstawieniu działalności kulturalnej i dydaktycznej Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego, ale najpierw…

Jak doszło do powstania Uniwersytetu?

Był przede wszystkim spadkobiercą wcześniejszych polskich uczelni działających w mieście. Warto przypomnieć, że pierwszy uniwersytet w Wilnie został założony przez króla Stefana Batorego w 1579 roku. W 1803 roku na miejsce działającej od III rozbioru Polski Szkoły Głównej Wileńskiej powołano Cesarski Uniwersytet Wileński. Ta zmian zbiegła się w czasie z reformą szkolnictwa w całym Imperium Rosyjskim. W pierwszych latach swojego panowania¹ Aleksander I chcąc pokazać swoje liberalne podejście rozpoczął reformy wielu dziedzin życia w Rosji, w tym także edukacji. W styczniu 1803 roku w życie wszedł ukaz traktujący o edukacji w Imperium Romanowów. Cesarstwo podzielono na sześć okręgów (ros. okrug). Na czele okręgów stali kuratorzy, tworzyli oni organ o nazwie Główny Zarząd Szkół. Głównym ośrodkiem każdego okręgu był uniwersytet. Zwierzchnikiem uniwersytetu mianowano księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W skład okręgu Wileńskiego weszło aż 8 guberni. Był to obszar całego dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na początku XIX wieku wyżej wymienione terytorium było zamieszkane przez około 9 milionów ludzi. Warto dodać, że nikt w tamtym okresie nie narzucał uczelni i podległym jej okręgom języka rosyjskiego jako wykładowego. Językami, w których wówczas prowadzono zajęcia był polski oraz łacina². Warto pamiętać, że były to dawne jeżyki urzędowe Wielkiego Księstwa. Uczelnia w Wilnie jako pierwsza w Imperium przedstawiła carowi swój status. Przy tworzeniu go opierała się na dawnych polskich zasadach i standardach. Co ciekawe posłużyły one później jako wzór dla pozostałych pięciu rosyjskich uczelni³.  

Książe Adam Jerzy Czartoryski, twórca i kurator Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego od 1803 do 1824 r. Inspirator całego życia kulturalnego zaboru rosyjskiego, tzw. Okręgu Wileńskiego, pędzla J. Oleszkiewicza. Źródło: Beauvois D., Wilno: polska stolica zaboru rosyjskiego 1803-1832, Wrocław 2010

Carski liberalizm, czyli wszechobecna cenzura i kontrola nad drukarniami

Zanim przejdziemy do pracy dydaktycznej Cesarskiego Uniwersytety Wileńskiego poświęcimy nieco uwagi działalności uczelni w sferze kultury. Nadzór wileńskiej wszechnicy obejmował wszystkie drukarnie na okręgu. Warto również dodać, że pomimo pozorów liberalizacji w państwie carskim obowiązywała cenzura. To właśnie uniwersytety miały sprawować kontrolę nad tym czy dane publikacje w świetle prawa nadają się do druku. Wilno miało bogate tradycje drukarskie. Pierwsze dzieła wydrukowane w staro-cerkiewno-słowiańskim ukazały się w Wilnie już w 1525 roku. Stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego wyprzedziła w tej dziedzinie Moskwę, a przez to i całą Rosję o prawie 40 lat⁴. Cenzura dotyczyła wszystkich drukarni: tak świeckich jak i zakonnych⁵. Najwięcej problemów przysparzał cenzorom zakład drukarski powstały przy gimnazjum w Krzemieńcu⁶. W zachowanych danych z lat 1829-1832 możemy przeczytać, że odrzucono prawie 20 prac, a kilkadziesiąt zwrócono do poprawy⁷. Największą drukarnią była jednak ta należąca do uniwersytetu. Poza drukowanie materiałów dydaktycznych (atlasów, podręczników, map etc.) tak jak dziś, tak i wtedy uniwersytet wydawał wiele publikacji. Rodzi to spory problem związany z cenzurą, gdyż wewnątrz wszechnicy istniała tak zwana autocenzura. Wszystko przed trafieniem do druku było dokładnie sprawdzane tak, by finalnie było zgodne z odgórnymi zaleceniami. Do dziś możemy jedynie spekulować, jak wyglądałyby pierwsze wersje utworu Adama Mickiewicza, gdyby nie zostały napisane w sposób umożlwiający przejście przez cenzurę⁸.

Księgarnie i gazety

Produkcja książki nieodzownie wiąże się z jej sprzedażą. W tym celu przy uniwersytecie działało kilka księgarni. Były one zarazem największymi domami książki w całym okręgu wileńskim. Warto nadmienić, że poza dawną stolicą W. Ks. Litewskiego nie było ich zbyt wiele. W związku z powyższym to w Wilno oferowało największy wybór literatury w języku polskim na terytorium całego Imperium Rosyjskiego⁹. Księgarnia nie ograniczała się jedynie do sprzedaży podręczników oraz dzieł napisanych przez pracowników uczelni. Kolejni ,,księgarze Uniwersytetu” dbali o to, by w Wilnie można było kupić książki polskojęzyczne z Krakowa, Lwowa czy Warszawy oraz te z innych krajów – głownie niemiecko i francuskojęzyczne. Niestety z powodu wewnętrznych sporów kupców zaopatrujących księgarnie oraz wszechobecnych trudności napotykanych ze strony carskich urzędników odczuwano stały głód książek na rynku¹⁰. Uniwersytet na pierwszym miejscu skupiał się na zaopatrywanie w książki swoich pracowników i studentów. Sprawiało to, że szary człowiek miał bardzo skąpe możliwości zakupu książki.

Wilno na początku XIX wieku na jawiło się również jako stolica prasy polskojęzycznej Ziem Zabranych. Co ciekawe w tej dziedzinie Cesarski Uniwersytet Wileński nie był monopolistą. W tym czasie prym wiodła gazeta zatytułowana Kurier Litewski. Pismo do 1815 roku było wydawane przez dawnego szambelana ostatniego króla Polski, niejakiego Tadeusza Włodka. Włodek niejednokrotnie popadał w konflikt z uniwersytetem, który uzurpował sobie prawo do wydawania tej pozycji. Pierwszą próba wydania swojej gazety okazała się fiaskiem. Uniwersytecka Gazeta Litewska ukazywała się jedynie rok¹¹.  Pierwsza próba wejścia na rynek Dziennika Wileńskiego i Gazety Literackiej również zakończyła się fiaskiem. Ożywione zainteresowanie prasą w kołach akademickich splotło się z zakończeniem epoki napoleońskiej.  Wtedy też Cesarski Uniwersytet Wileński rozpoczyna na nowo redagowanie Dziennika Wileńskiego. Dziennik staje się odtąd oficjalnym organem litewskiej wszechnicy. Drugą gazetą wydawaną od 1815 roku przez uczelnię był Tygodnik Wileński. Pierwsza z wyżej wymienionych pozycji była poświęcona tematom stricte naukowym i trzeba otwarcie przyznać, że nie cieszyła się wielką popularnością. Początkowe nakład w wysokości 2000 egzemplarzy zmniejszono na początku lat 20 XIX wieku do 600¹². Pomimo prób zyskiwania nowych czytelnik Dziennik Wileński systematycznie podupadał i tracił liczbę odbiorców. Innymi gazetami powiązanymi z uniwersytetem były Wiadomości brukowe związane z Towarzystwem Szubrawców¹³ oraz Dzieje Dobroczynności związane z wydziałem medycznym wileńskiej wszechnicy¹⁴.

Struktura Uniwersytetu oraz biblioteka

Cesarki Uniwersytet Wileński możemy podzielić na cztery główne części. Były to: wydział medyczny, wydział fizyczno-matematyczny, wydział nauk moralnych i politycznych oraz literatury i sztuk pięknych. Przez cały okres istnienia uniwersytetu trwała nieustanna walka literatów z przedstawicielami nauk ścisłych. Trzonem każdej wszechnicy jest jej biblioteka. Dawna uczelnia założona przez Batorego z początku mogła poszczycić się bogatymi zbiorami gromadzonymi przez biskupa Waleriana Protasewicza, wzbogacanymi o księgozbiór z zamku Zygmunta Augusta i darami od Lwa Sapiehy. Wszystko zmienił jednak potop szwedzki. W tym czasie większość zasobów wysłano do Królewca skąd lwia część z nich już nigdy nie wróciła. Trzeba jednak uczciwie przyznać, że władze Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego nie próżnowały w kwestii wzbogacania księgozbioru. Zbiory biblioteczne liczące w 1810 roku 18 254 tytuły rozrosły się do ponad 44 tysięcy woluminów w 1827 roku¹⁵. Po stłumieniu powstania listopadowego i likwidacji uniwersytetu księgozbiór uczelni podzielono pomiędzy Akademie: Duchową oraz Medyko-chirurgiczną. Gdy i te zostały w 1842 roku zlikwidowane zbiory dawnej wszechnicy ulegną rozproszeniu trafiając do wielu miast Imperium Rosyjskiego oraz licznych handlarzy¹⁶.

Wydział medyczny

Pierwszym skojarzeniem z Wilnem tamtego okresu¹⁷ będzie zdecydowanie działalność humanistyczną. Nie można się temu dziwić. Mówimy o czasach, w których w mieście tworzył Adam Mickiewicz a na uniwersytecie nauczał sam Joachim Lelewel. Niemniej najważniejszym dla rozwoju poziomu życia w mieście był zdecydowanie wydział medyczny. Utworzono go w 1806 roku przyjmując na pierwszy rok 30 studentów.  Liczba ta stale się zwiększała, by w 1820 roku osiągnąć liczbę stu studentów¹⁸.  Anatomia i chirurgia były dzianinami, które w Wilnie rozwijały się dosyć mozolnie. Podobnie miała się sytuacji farmacji. Wśród nauk medycznych zdecydowanie najlepiej radził sobie oddział położnictwa kształcący rocznie średnio około 20 akuszerek.

Prócz działalności naukowej wydział medyczny prowadził swoje kliniki. Podstawowa lecznica uniwersytecka była rozbudowywana wraz z powiększającą się liczbą studentów na wydziale. W 1827 roku klinika mogła przyjąć 295 chorych. Był to wzrost o ponad 200 miejsc względem pojemności z początku lat dwudziestych XIX wieku. Klinika chirurgiczna w latach 1825-1827 przyjęła prawie 200 pacjentów. Większość operacje przeprowadzali profesorowie. Te najcięższe przeprowadzał osobiście profesor Wacław Pelikan. W klinice położniczej zaś w ciągu trzech lat urodziło się ponad 250 dzieci i zanotowano jedynie jeden zgon noworodka¹⁹.  Świetnie wykwalifikowana kadra oraz wysoka jakość świadczonej pomocy sprawiła, że uniwersyteckie lecznice wydatnie poprawiły komfort leczenia a przez to i jakość życia mieszkańców Wilna i okolic.

Wydział medyczny w ciągu niespełna trzech dekad istnienia Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego wykształcił wielu wybitnych lekarzy. Uchodził on zresztą za jeden z najlepszych w Europie. Miasta Imperium Rosyjskiego sięgając po lekarzy, starało się rekrutować przede wszystkim absolwentów wileńskiej wszechnicy. Ta doskonała renoma pozwoliła przetrwać wydziałowi tragiczny 1832 rok. Wtedy to wydział medyczny został przekształcony w Akademię Medyko-Chirurgiczną. Niestety po 10 latach, czyli w 1842 uczelnia z powodu podejrzeń carskich władz zostanie przeniesiona do Kijowa²⁰.

Wydział matematyczno-fizyczny

Co ciekawe pomimo nazwy wydziału to chemia podlegająca matematyce i fizyce cieszyła się największą popularnością wśród studentów. W przeddzień wojny rosyjsko-francuskiej z 1812 roku chemię studiowało prawie 150 osób²¹. Warto dodać, że na początku XIX wieku chemia cieszyła się ogromnym zainteresowaniem na starym kontynencie. O popularności tej dziedziny może świadczyć fakt, że zajęcia dla studentów odbywały się w amfiteatrze. Pieczę nad chemią na uniwersytecie sprawował wybitny lekarz i chemik profesor Jędrzej Śniadecki. Kolejnym z nauczanych na wydziale przedmiotów była poprzedniczka dzisiejszej geologia – mineralogia. Ta nowa na początku nauka również cieszyła się sporym zainteresowaniem wśród studentów. Na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim mineraologię skończyło łącznie 525 osób. Najpopularniejszym absolwentem tego kierunku był Ignacy Domeyko.

Na wydziale naucza się również botaniki a uniwersytet posiada własny ogród, w którym w szczytowym momencie było około sześć tysięcy roślin²².  Oddzielnie od botaniki działała katedra agronomii. Rozwijanie tej dziedziny nauki było kluczowym dla rozwoju całego regionu, który pod względem rolnictwa był jednym z najbardziej zacofanych w ówczesnej Europie. Działała oczywiście katedra fizyki, ale nie odnosi ona sukcesów dydaktycznych i naukowych zbliżonych do chemii. Podobnie wyglądała sytuacja katedry geografii,

Wydział nauk moralnych i politycznych

Obydwa fakultety zdaniem Adama Jerzego Czartoryskiego były ,,daleko w tyle” za omawianymi przez Nas wcześniej wydziałami²³. Na wydziale nauk moralnych nauczony między innymi teologii, prawa i historii. Warto dodać, że teologia straciła na uczelni status niezależnej dziedziny. Sprawiło to, że podlegała ona władzy cywilnej. W przeszłości próby te spaliły na panewce a napięta sytuacja stawiała na ostrzu noża stosunki uniwersytetu i kapituły wileńskiej. Początek XIX wieku to okres, kiedy to religia coraz częściej ściera się z oświeceniowymi ideami. Konflikt ten był widoczny przede wszystkim na uniwersytetach. Teologia rzecz jasna cieszyła się wówczas ogromną popularnością.

Obleganymi przedmiotami były również ekonomia polityczna oraz prawo naturalne. Nauka historii prawa na Litwie była rzeczą szalenie trudną. Dawne litewskie prawo cywilne i karne na przestrzeni wieków pomieszało się znacznie z prawem polskim. Później doszły do tego rozmaite przepisy wprowadzone przez Rosjan. By rozwiązać ten problem, przyszłe kadry zostały wysłane do Petersburga, by tam uczyć się rosyjskiego prawa²⁴. Historia zaś w pierwszych latach działania Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego była mocno zaniedbana. Zmieniło się to dopiero po zatrudnieniu Joachima Lelewela. Lelewel pracował na uczelni w latach 1814-1818 oraz 1822-1824. Antyrosyjskość profesora sprawiła, że był on niewygodnym pracownikiem dla wileńskiej uczelni. Jednym ze słuchaczy wykładów Lelewela był Adam Mickiewicz. Wywarło to ogromny wpływ na dzieła jednego z największych polskich wieszczy oraz na całą polską myśl polityczną XIX wieku²⁵.

Wydział literatury i sztuk pięknych

Tożsamość najwybitniejszego absolwenta wydziału jest rzecz jasna znana. Dla księcia Czartoryskiego twórczość uczniów uczelni nie była jednak sprawą najważniejszą. Władze uczelni kładły nacisk na naukę języków klasycznych – łaciny oraz greki. W początkowym okresie działania czytelni, znacznym problemem był fakt braku nauczycieli wyżej wymienionych języków. Zmusiło to Czartoryskich do kształcenia nauczycieli za własne pieniądze²⁶. Filologie klasyczne w następnych latach wykształciły z powodzeniem wielu wybitnych fachowców. Jeden z absolwentów wileńskiej uczelni niejaki Jurkowski w 1830 roku wydał pierwszy słownik polsko-grecki. Absolwenci wydali również kilka niezależnych od siebie słowników polsko-łacińskich. Na omawianym wydziale kładziono również nacisk na nauczanie i rozwój języka polskiego. Rosyjska ,,swoboda w nauczaniu” narzuciła dodatkowo obowiązkową naukę języka rosyjskiego oraz staro-cerkiewno-słowiańskiego²⁷. Prócz tych języków większość studentów dodatkowo uczyło się języka francuskiego. Prócz tego na wszechnicy wykładano niemiecki, włoski, angielski i języki orientalnie²⁸. Nie cieszyły się one jednak popularnością zbliżoną do łaciny czy francuskiego.

W kształceniu w ramach sztuki skupiono się przede wszystkim na użyteczności praktycznej. Dla księcia Czartoryskiego najważniejszym przedmiotem wykładanym w ramach sztuki było drzeworytnictwo. Prócz tego nauczano również rysunku, rytownictwa oraz malarstwa. To ostatnie miało się najlepiej. Absolwentami malarstwa byli między innymi: Walery Wańkowicz, Jan Krzysztof Damel oraz Wincenty Smokowski. Ich dzieła do dziś zdobią sale polskich, litewskich, białoruskich i światowych muzeów. Muzyka oraz taniec nie wchodziły wówczas do oficjalnego programu kształcenia.

Wileński okręg szkolny w 1822 r. Źródło: Beauvois D., Wilno: polska stolica zaboru rosyjskiego 1803-1832, Wrocław 2010.

Podsumowanie

Na uczelni w ciągu jednego roku studiowało kilkuset studentów. W końcowym okresie działalności uniwersytetu liczba ta wzrosła do 1300 osób²⁹. Uczelnia pomimo swoich ułomności przez prawie 30 lat stanowiła główne ognisko polskości Ziem Zabranych. Po upadku powstania listopadowego nastąpiła gwałtowna rusyfikacja dawnych ziem RPON. Historia akademickiego Wilna po 1832 roku to jednak opowieść na inną historię.

Podsumowując rolę uniwersytetu posłużę się cytatem Daniela Beavois’a, którego to książka była podstawowym źródłem wiedzy w omawianym przez Nas temacie. Francuz w podsumowaniu działalności Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego napisał:

Kulturalna rola Uniwersytetu jest w swej istocie niejednoznaczna. Jakkolwiek miało pełnić funkcję skarbnicy wszelkiej wiedzy i jej propagatora, to przecież twórczą działalność ogranicza narzucona mu cenzura. Jego funkcję rozpowszechniającą hamuje raczkująca prasa […] Z wyjątkiem medycyny, której społeczna artykulacja jest oczywista, profesorowie – nawet ,,naukowcy” przeciwstawiający się gwałtownie ofensywie literatury i pragnąć utrzymać oświeceniową jasność wiedzy – uczestniczą w systemie nauczania, którego cel nie rysuje się wyraźnie³⁰.

---

1. Aleksander I wstąpił na tron carski 15 września 1801. ↩︎
2. Beauvois D., Wilno: polska stolica zaboru rosyjskiego 1803-1832, Wrocław 2010, s. 31. ↩︎
3. W miastach, które były stolicami okręgów: Dorpacie, Petersburgu, Moskwie, Charkowie i Kazaniu. ↩︎
4. Beauvois D., poz. cyt., s. 173. ↩︎
5. Wśród nich: jezuicką drukarnię w Połocku, dominikanów w Łucku, bazylianów w Poczajowie oraz karmelitów w Berdyczowie. ↩︎
6. Beauvois D., poz. cyt., s. 173-174. ↩︎
7. Ibidem, s. 171. ↩︎
8. Ibidem, s. 166. ↩︎
9. Królestwo Polskie zwane potocznie kongresowym de iure było niezależnym od Rosji Carskiej tworem państwowym. ↩︎
10. Beauvois D., poz. cyt., s. 178-181. ↩︎
11. Łojek J., Prasa polska, t. I, Warszawa 1976, s. 25. ↩︎
12. Beauvois D., poz. cyt., s. 190. ↩︎
13. Stowarzyszenie o charakterze literacko-satyrycznym działające w Wilnie w latach 1817-1822. – ↩︎
14. Beauvois D., poz. cyt., s. 194. ↩︎
15. Ibidem, s. 206. ↩︎
16. Ibidem, s. 208. ↩︎
17. Okresu pomiędzy III rozbiorem Polski, a 1832 rokiem. ↩︎
18. Beauvois D., s. 211. ↩︎
19. Ibidem, s. 214-215. ↩︎
20. Zasztowt L., Kresy 1832-1864 : szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 107-121. ↩︎
21. Beauvois D., poz. cyt., s. 220. ↩︎
22. Ibidem, s. 224. ↩︎
23. Ibidem, s. 233-234. ↩︎
24. Ibidem, s. 241-242. ↩︎
25. Ibidem, s. 246-247. ↩︎
26. Ibidem, s. 249. ↩︎
27. Ibidem, s. 254-255. ↩︎
28. Były to arabski, turecki oraz hebrajski. ↩︎
29. Beauvois D., poz. cyt., s. 269. ↩︎
30. Ibidem, s. 266. ↩︎

Bibliografia

Beauvois D., Wilno: polska stolica zaboru rosyjskiego 1803-1832, Wrocław 2010
Łojek J., Prasa polska, t, I, Warszawa 1976,
Zasztowt L., Kresy 1832-1864 : szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997.