Polaków ślady w Afryce Wschodniej: osiedla, szkoły i cmentarze

W cieniu dramatycznych wydarzeń II wojny światowej, tysiące Polaków znalazło schronienie w Afryce Wschodniej. Odległe zakątki Tanzanii i Ugandy stały się tymczasowym domem dla uchodźców, którzy uciekli przed represjami sowieckimi i niemieckimi. Ich obecność pozostawiła trwałe ślady w postaci osiedli, szkół i cmentarzy, które do dziś przypominają o tej niezwykłej historii.

Ucieczka – przez Iran na Czarny Ląd

Polacy – zarówno cywile, jak i żołnierze – zostali ewakuowani z terenów Związku Sowieckiego do Iranu w dwóch etapach między marcem a wrześniem 1942 roku. Główna trasa prowadziła przez Turkmenistan do obozu przejściowego w Pahlevi (dziś Bandar-e Anzali), a następnie do obozów w Teheranie. Po zakończeniu ewakuacji w Iranie znalazło się ponad 110 tys. Polaków. Niestety, wskutek złych warunków życia w ZSRR i trudnej podróży, ponad 2100 osób (5,7%) zmarło na skutek chorób takich jak dyzenteria, tyfus, malaria czy niedożywienie¹.

Z uwagi na napiętą sytuację międzynarodową i zagrożenie niemiecką ofensywą, cywile nie mogli długo pozostać w Iranie. Ponieważ Polska była pod okupacją, rząd na uchodźstwie mógł liczyć jedynie na wsparcie Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy zgodzili się na dalszą ewakuację i zaproponowali lokalizacje obozów uchodźczych. Transporty morskie kierowano do Indii Brytyjskich (port Karachi, dziś Pakistan), a stamtąd do osiedli w Indiach, Meksyku i Nowej Zelandii oraz – w Afryce².

Polscy uchodźcy w Afryce

Główna fala polskich uchodźców z Iranu została skierowana do Afryki. W lipcu 1942 r. rząd w Londynie, we współpracy z władzami Tanganiki, Kenii, Ugandy i Nyasy, wyraził zgodę na czasowe osiedlenie tam Polaków. Rozważano także wysiedlenie ich do Rodezji Północnej i Południowej oraz Unii Południowej Afryki. Jeszcze w 1943 r. rząd polski utworzył konsulaty w tych regionach, by wspierać uchodźców³.

Polskim uchodźcom miały pomagać zarówno brytyjskie władze kolonialne, jak i przedstawiciele Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. Pierwszy transport, liczący 1400 osób, dotarł do portu Tanga w Tanganice 27 sierpnia 1942 r., a kolejne do Mombasy i innych miejscowości w regionie. Do końca września osiedlono grupy w Masindi (Uganda), Morogoro i Kondoa (Tanganika), a w październiku – m.in. w Tangeru, Ifundzie i Kidugali.

Ewakuacja przebiegała szybko – do końca 1944 r. w Afryce Wschodniej przebywało 13 364 Polaków, z czego większość w Tanganice. Wraz ze zbliżającym się końcem wojny ewakuacje ograniczono.

W Afryce Wschodniej utworzono sześć stałych osiedli uchodźczych: cztery w Tanganice (Tengeru, Kondoa, Ifunda, Kidugala) i dwa w Ugandzie (Masindi, Koja), a także kilka obozów przejściowych. W tym czasie Polacy stanowili największą społeczność europejską w regionie⁴.

Tengeru – największe polskie osiedle w Tanzanii

Tengeru, położone u stóp wulkanu Meru (4565 m n.p.m.), okazało się korzystnym miejscem dla polskich uchodźców. Ze względu na fakt, że tylko przez trzy miesiące w roku temperatura przekraczała tam 40°C. Obóz, o powierzchni około 400 hektarów, zbudowano na terenach zamieszkiwanych przez Masajów. Teren został przygotowany tuż przed przybyciem pierwszych uchodźców – postawiono nowe, proste domki, zwykle o okrągłej podstawie (ok. 5 metrów średnicy), z glinianymi, bielonymi ścianami, stożkowatym dachem krytym liśćmi bananowca lub trawą. Każdy dom przeznaczony był dla jednej rodziny i choć wyposażenie było skromne, zaspokajało podstawowe potrzeby. Wkrótce wokół chat powstały ogródki⁵.

Pierwszy transport z 1045 uchodźcami dotarł do portu Tanga 8 października 1942 r., skąd przetransportowano ich do obozu w Tengeru. Do końca roku przybyło tam łącznie 3000 osób, z czego prawie połowa to dzieci. Musieli się oni nauczyć żyć w nowej rzeczywistości – dla wielu uchodźców Afryka była znana jedynie z książki „W pustyni i w puszczy” Sienkiewicza.

Tengeru było największym polskim obozem w Afryce – liczba mieszkańców dochodziła do 4000. Obóz był dobrze zorganizowany – kierował nim Brytyjczyk współpracujący z polskimi władzami. Choć Polacy nie musieli pracować (dorośli otrzymywali 10 szylingów, dzieci 2,5 szylinga miesięcznie), wielu z nich podejmowało pracę. Działały warsztaty rzemieślnicze, gospodarstwo rolne i różne działy administracji: kulturalno-oświatowy, zdrowia, pracy, rolnictwa, opieki nad rodzinami wojskowych, a także urząd pocztowy, szpital, sierociniec i sklep spółdzielczy.

Życie Polaków w Afryce

Rok szkolny rozpoczął się w listopadzie 1942 r., choć początkowo brakowało nauczycieli i podręczników. Z czasem powstały trzy szkoły podstawowe, trzy średnie, liceum, szkoły zawodowe i przedszkola – co było konieczne, bo ponad 40% mieszkańców obozu stanowiły dzieci. Rozwijało się również harcerstwo, mimo problemów kadrowych – niemal połowa dzieci należała do drużyn.

W obozie ukazywała się prasa. Popularny był miesięcznik „Polak w Afryce”, wydawany do lipca 1945 r., kiedy Brytyjczycy wstrzymali finansowanie. Zastąpił go „Głos Polski”, publikowany przez Polski Fundusz Prasowy. Szczególnie ważna była rubryka „Szukajcie rodzin”, gdyż potrzeba odnalezienia bliskich często motywowała do przemieszczania się między obozami.

Nie zabrakło także życia religijnego. Choć dominowali katolicy, powstała również cerkiew prawosławna i synagoga. Przekrój społeczności obozowej można odczytać z cmentarza. Pierwszy pochówek miał miejsce 23 października 1942 r., podczas gdy ostatni w 2015 r. Obecnie w Tengeru spoczywa 150 Polaków, a cmentarz jest zadbany i piękny⁶.

Pozostałe polskie osiedla w Tanzanii

Inne znaczące osiedla w Tanzanii to Ifunda, Kidugala i Kondoa. W Ifundzie mieszkało około 780 osób w 100 murowanych domach. Osiedle posiadało własne kuchnie, pralnie i magazyny, a także szkoły i placówki medyczne⁷. Obecnie śladem po polskich osadnikach jest polski cmentarz, na którym pochowane są 22 osoby (3 z nich są osobami najprawdopodobniej pochodzenia tanzańskiego). Przed wejściem na cmentarz postawiony został obelisk upamiętniający Polaków w Afryce. Można na nim przeczytać „JESZCZE POLSKA NIE ZGINĘŁA PÓKI MY ŻYJEMY – NA AMIĄTKĘ POBUTU POLAKÓW W IFUNDZIE ROK ZAL. 16 X 1942”⁸.

Polskie ślady w Ugandzie

W czasie II wojny światowej Uganda przyjęła 6 443 polskich uchodźców z okupowanej Polski, w tym 704 mężczyzn (głównie starszych), 2 833 kobiety i 2 906 dzieci. W Masindi osiedliło się 3 635 Polaków. Osiedle posiadało przedszkole, trzy szkoły podstawowe, liceum ogólnokształcące i szkołę zawodową dla dziewcząt⁹. Z kolei w Koji – 2 800 Polaków, a w Kampali – 8 osób. W latach 1943–1945 w Kampali działał polski konsulat. Z kolei Osiedle Koja, połozone nad jeziorem Wiktorii, było znane z aktywnego życia kulturalnego i religijnego. Polacy zbudowali tam kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski, który do dziś służy lokalnej społeczności.

Obecność Polaków nie pozostała bez echa dla lokalnej społeczności ponieważ polscy uchodźcy nierzadko angażowali się w sprawy społeczne i problemy miejscowej ludności. Osobą, która z pewnością zapisała się na kartach historii Ugadny była Wanda Błeńska – polska lekarka i była członkini ruchu oporu. W Afryce podjęła się pracy w zawodzie. W latach 1951-1983 była główną lekarką w szpitalu w Bulubie. Placówkę przekształciła w nowoczesne (jak na tamte czasu) centum leczenia trądu, które szybko zyskało międzynarodowe uznanie.

Po wojnie uchodźcy stopniowo wracali do Europy. W 1948 roku w Ugandzie przebywało jeszcze 1 387 Polaków. Najprawdopodobniej ostatni uchodźcy opuścili kraj do 1952 roku. Śladem po ich obecności jest kościół katolicki Matki Bożej Królowej Polski niedaleko Masindi¹⁰.

Co dalej z polskimi śladami w Afryce?

Historia Polaków, których wojenne losy zaprowadziły na afrykańską ziemię nie jest dzisiaj zbyt znana – warto, aby została odryta na nowo. Zwłaszcza, że pomimo upływu lat, ślady obecności Polaków w Afryce Wschodniej są nadal widoczne. W Tengeru zachował się polski cmentarz z 148 grobami, a w Masindi i Koja znajdują się cmentarze z odpowiednio 51 i 98 grobami . W 2010 roku kilkoro dawnych mieszkańców osiedla Koja powołało Komitet Odbudowy Cmentarza. Udało się ubierać środki, które pozwoliły odbudować nekropolię. Osobami szczególnie zaangażowanymi w projekt był dr Hubert Chudzio, salezjanin Ryszard Jóźwiak oraz Ugandyjczyk Edward Wakiku. Uroczyste otwarcie odnowionego cmentarza nastąpiło 4 listopada 2012 r¹¹.

Większość Polaków po zakończeniu wojny powrócila z Afryki do Europy. Ich historia jest historią determinacji, woli przetrwania, patriotyzmu i siły, by zawsze być gotowym na budowanie swojego życia na nowo – niezależnie od dróg, którymi prowadzi los.

1. Cmentarz polski w Morogoro w Tanzanii, Maitri, Lubelska Wspólnota Solidarności, źródło: https://maitri.diecezja.lublin.pl/cmentarz.php (dostęp: 26.05.2025). ↩︎
2. Tamże. ↩︎
3. Polish exiles during World War II, GOV.PL, źródło: https://www.gov.pl/web/tanzania-en/polish-exiles-during-world-war-ii (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
4. Cmentarz polski… poz. cyt. ↩︎
5. Tengeru, Polish traces around the world, źródło: https://polishtracesaroundtheworld.org/2016/11/13/tengeru/ (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
6. Tamże. ↩︎
7. A Forgotten Chapter of Polish History in East Africa’s Refugee Settlements, Medium, źródło: https://medium.com/%40bswitaba/a-forgotten-chapter-of-polish-history-in-east-africas-refugee-settlements-a8fc67c762bd (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
8. Cmentarz w Ifunda, Polskie Cmentarze w Afryce Wschodniej, źródło: https://polskiecmentarzewafryce.up.krakow.pl/cmentarz/6 (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
9. Masindi, Wikipedia, the free encyklopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Masindi (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
10. Poland–Uganda relations, Wikipedia, the free encyclopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Poland%E2%80%93Uganda_relations? (dostęp: 27.05.2025). ↩︎
11. D. Sedlak, Otwarcie cmentarza nad Jeziorem Wiktorii, Sybiracy.org, źródło: https://sybiracyzg.pl/?p=2847 (dostęp: 27.05.2025). ↩︎

Bibliografia:

• A Forgotten Chapter of Polish History in East Africa’s Refugee Settlements, Medium, źródło: https://medium.com/%40bswitaba/a-forgotten-chapter-of-polish-history-in-east-africas-refugee-settlements-a8fc67c762bd (dostęp: 27.05.2025).
• Cmentarz polski w Morogoro w Tanzanii, Maitri, Lubelska Wspólnota Solidarności, źródło:https://maitri.diecezja.lublin.pl/cmentarz.php(dostęp: 26.05.2025).
• Cmentarz w Ifunda, Polskie Cmentarze w Afryce Wschodniej, źródło: https://polskiecmentarzewafryce.up.krakow.pl/cmentarz/6 (dostęp: 27.05.2025).
• Masindi, Wikipedia, the free encyklopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Masindi (dostęp: 27.05.2025).
• Poland–Uganda relations, Wikipedia, the free encyclopedia, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Poland%E2%80%93Uganda_relations? (dostęp: 27.05.2025).
• Polish exiles during World War II, GOV.PL, źródło: https://www.gov.pl/web/tanzania-en/polish-exiles-during-world-war-ii (dostęp: 27.05.2025).
• Sedlak D. Otwarcie cmentarza nad Jeziorem Wiktorii, Sybiracy.org, źródło: https://sybiracyzg.pl/?p=2847 (dostęp: 27.05.2025).
• Tengeru, Polish traces around the world, źródło: https://polishtracesaroundtheworld.org/2016/11/13/tengeru/ (dostęp: 27.05.2025).