Polska Mniejszość w Bukowinie: Od Seretu do Suczawy

Mniejszość Polska w Rumunii dziś liczy sobie nieco ponad 2 tysiące osób. Posiada ona oficjalny status mniejszości narodowej. Zapewnia to naszym rodakom jedno miejsce w rumuńskim parlamencie. Lwia część Polaków zamieszkuje jeden okręg administracyjny. Mowa o Okręgu Suczawa leżącym na północy dzisiejszej Rumunii. Suczawa jest drugim obok Czerniowiec najważniejszym miastem Bukowiny – krainy historycznej, która dziś wchodzi w skład dwóch państw. Zapraszamy państwa do zapoznania się z historią polskiego osadnictwa na Bukowinie.

Krótka zarys historyczny Bukowiny

Etymologia nazwy tej krainy nie jest skomplikowana. Bukowina to rzecz jasna dawne słowiańskie określenie na obszerne bukowe lasy¹. W języku rumuńskim również przyjęto słowiańską nazwę. Warto dodać, że nazwa ta początkowo odnosiła się do całego obszaru pogranicza polsko-mołdawskiego, a dopiero austriackie zwierzchnictwo nad tymi terenami usankcjonowało granice Bukowiny.

W okresie formowania się państwowości w tej części Europy Wschodniej (przełom IX i X wieku) Bukowina wchodziła w skład Rusi Kijowskiej. Region przez 1000 lat niezmiennie znajduję się na pograniczach języków, kultur i religii. W okresie osłabienia Rusi Kijowskiej nękanej najazdami mongolskimi ziemie dzisiejszej Bukowiny wchodziły w skład Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Warto dodać, że były to słabo zamieszkałe tereny. Dominowała na nich ludność pastersko-rolnicza zamieszkująca małe osady.

Na przełomie XIII i XIV wieku Bukowina została opanowana przez Hospodarstwo Mołdawskie. Stała się ona później kolebką państwa mołdawskiego². Niedługo po opanowaniu tych ziem przez Mołdawian rozpoczęto budowę Suczawy – nowej stolicy Hospodarstwa. W tym okresie władcy Suczawy jawili się lennikami króla Polskiego. Było tak od 1358 (z krótką przerwą) do 1497 roku.

Suczawa pełniła funkcję stolicy do 1565 roku, kiedy to dwór książęcy wraz z administracją przeniósł się na południe do miejscowości Jassy³. Zaowocowało to spadkiem znacznie miasta i regionu, który z centrum administracyjnego Mołdawii stał się obszarem peryferyjnym.

Od 1538 roku Bukowina stanowiła granicę pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim i późniejszą Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Turcją Osmańską. Wreszcie w 1775 roku cała Bukowina przeszła w ręce Habsburgów, stając się w 1787 roku częścią Galicji. W 1849 roku odłączono ten region od Królestwa Galicji i Lodomerii by podnieść Bukowinę do rangi oddzielnego kraju koronnego – Księstwa Bukowiny. Kraj koronny od 1861 roku posiadał własny herb i sejm krajowy⁴. Był to najlepszy pod względem rozwoju okres w historii regionu. Wtedy też ze względów logistycznych stolicę administracyjną Bukowiny przeniesiono z Suczawy do Czerniowiec.

Pod koniec 1918 roku wojska rumuńskie zajmują teren całej Bukowiny. Od tego momentu do feralnego dla Rumunii 1940 roku omawiany dziś rejon graniczył z Ukraińską SRS. Feralnego, ponieważ w 1940 roku Bukareszt stracił swe zwichnięto nad wieloma terytoriami. Jednym ze scedowanych na rzecz ZSRS obszarów była północna część Bukowiny wraz z jej stolicą w Czerniowcach. Region ten wszedł w skład Ukraińskiej SRS by wrócić do Rumunii w latach 1941-1944. W 1947 roku oficjalnie przywrócono granicę z 1 stycznia 1941 roku pieczętując podział regionu. Od 1991 Bukowina dzieli się na północną – ukraińską ze stolicą w Czerniowcach oraz południową – rumuńską ze stolicą w Suczawie.

Mapa ukształtowania terenu Bukowiny, zaznaczone główne miasta (Czerniowce i Suczawa), granice współczesne. AdiJapan assumed (based on copyright claims)., CC BY-SA 3.0 http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, via Wikimedia Commons

Początki osadnictwa polskiego na Bukowinie

Osadnictwo polskie na terenach Bukowiny można podzielić na dwa zasadnicze etapy: preaustriacki oraz austriacki – zapoczątkowany przejęciem tych ziem przez Habsburgów w 1775 roku. Omówimy teraz pokrótce ten pierwszy okres.

Chociaż niemożliwym jest dziś wytycznie dokładnej daty początku osadnictwa polskiego na Bukowinie pewnym jest, że już w średniowieczu na dzisiejszym pograniczu rumuńsko-ukraińskim mieszkali Polacy. Jedną z pierwszych miejscowości, w której mieszkali Nasi krajanie było miasto Seret leżące dziś na samej granicy po rumuńskiej stronie Bukowiny. Znajdowały się w nim klasztory: dominikanów i franciszkanów przybyłych z Polski. Ich praca misyjna sprawiła, że w XIV wieku na Bukowinie dominował katolicyzm. Dzięki ich pracy misyjnej w 1370 roku w wyżej wspomnianym mieście powstało pierwsze na mołdawskich ziemiach biskupstwo. Pierwszym biskupem diecezji sereckiej również był Polak – Andrzej Jastrzębiec. Od tego okresu na terenie Bukowiny działało kilkadziesiąt parafii katolickich i wiele zgromadzeń zakonnych, w których dominowali duchowni pochodzący z Polski. Wśród kupców i włościan również nie brakowało Polaków⁵. Spis ludności przeprowadzony przez Rosjan⁶ na przełomie 1772 i 1773 roku wykazał, iż na Bukowinie mieszka 460 Polaków⁷.

Polskie osadnictwo w galicyjskiej Bukowiny

W latach 1775-1786 Bukowina była administrowana przez wojsko. W armii austriackiej z tamtego okresu nie brakowało Polaków z Galicji. Pierwszymi polskimi osadnikami byli zatem oficerowie i żołnierze wraz ze swoimi rodzinami. W rejestrze urodzin garnizonu w Czerniowcach nie brakuje polskich nazwisk, wśród których możemy znaleźć między innymi takie jak: Biliński, Kowalski, Dobiecki von Grzymała, Jaworski czy Załęski⁸.

W listopadzie 1786 roku w Bukowinie zakończył się okres administracji wojskowej. Cały rejon wszedł w skład Galicji. Początek administracji cywilnej wzmógł proces zasiedlania regionu. Jednymi z pierwszych polskich cywilnych osadników w ramach galicyjskiej Bukowiny byli górnicy z Bochni. Trudzili się rzecz jasna wydobyciem soli. Przyszli pracownicy kopalń przybyli na nowie ziemie wraz ze swoimi rodzinami. Pierwszymi dwoma miejscowościami, w których osiedlili się Polacy były wsie Kaczyka⁹ (rum. Cacica) oraz Solka (rum. Solca). Warto dodać, że do założenia kopalń soli okolice te były prawie niezamieszkane i to polskie rodziny górnicze praktycznie tworzyły wyżej wymienione osady¹⁰.

Kolejną grupą Polaków, która zdecydowała się na przeprowadzkę byli Górale Czadeccy, którzy wędrując przez Lwów i Kraków dotarli do Bukowiny. Jedną z pierwszych miejscowości zasiedlonych przez górali była wieś Tereblecze. W 1817 roku polscy górale podawali szacowali swoją liczebność w miasteczku na 80 rodzin. Drugim bardzo ważnym ośrodkiem tej grupy była dawna Stara Huta, która dziś nosi nazwę Stara Krasnoszora. Górale Czadeccy zasiedlali również inne okoliczne wsie, jednak nie w tak dużej ilości. Wszystkie miejscowości, w których osiadła wyżej wymieniona grupa leżą dziś na ukraińskiej Bukowinie.

Warto podkreślić, że znaczna część osadników tak Polskich jak i tych innych narodowości dużo chętniej osiedlała się na terenach północnej – dziś ukraińskiej części Bukowiny. Szybki napływ ludności do stolicy regionu i okolic sprawił, że ta cześć Bukowiny zaczęła się przeludniać. Podejmując walkę z tym zjawiskiem władze Królestwa Galicji i Lodomerii zaczęły promować osadnictwo w południowej części omawianej przez Nas krainy. Wieloletnie prace legislacyjne zostały zwieńczone sukcesem. Wśród nowych osadników nie mogło zabraknąć Polaków.

W 1834 grupa Górali Czadeckich otrzymała od władz ziemię z bogatą w lasy i pastwiska w dystrykcie Solka. Górale na otrzymanych terenach założyli osadę, która do dziś jest najpopularniejszą polską wsią w Rumunii. Mowa o Nowym Sołońcu (rum. Solonețu Nou)¹¹. Dwa lata później, tj. w 1836 roku, niepopdal Nowego Sołońca powstała kolejna polska osada – Plesza (rum. Pleșa). W 1842 roku na dzisiejszej rumuńskiej Bukowinie założono osadę Pojana Mikuli (rum. Poiana Micului). W tym przypadku Polacy nie byli jedynymi założycelami wsi. Prócz Górali Czadeckich do założenia osady znaczenie przyczynili się osadnicy niemieccy. Oczywiście prócz zakładaniach nowych wsi Polacy osiedliali się w już wcześniej ulokowanych osadach. Miejscowości, w których nie brakowało Naszych Krajan to Gura Homurului, Moara i Ciuciur Mare. Polaków nie brakowało również w dzisiejszej stolicy rumuńskiej Bukowiny – Suczawie. Katolicy w 1827 roku stanowili ponad połowię mieszkańców miasta. Wśród nich dominowali Polacy. Świadczy o fakt, że w każdą niedzielę odbywały się msze po polsku, a po niemiecku jedynie co drugą. Dodatkowo w Suczawie nie brakowało grekokatolików, którzy przybyli z Galicji i posługiwali się językiem polskim¹².

Niejdnokrotnie wspomnieliśmy o Górlach Czadeckich oraz mieszkańcach Małopolski i Galicji. Nie byli to jednak jedyni Polacy, którzy między 1775 a 1849 rokiem osiedli na Bukowinie. Regiony przygraniczne, niezbadane w pewien sposób, dzikie od zawsze stanowiły dobrą kryjówkę oraz miejsce gdzie kolokwialnie mówiąc ,,można zacząć wszystko od nowa”. I własnie dlatego powstańcy kościuszkowscy, a później i listopadowi emigrowali do Bukowiny. Nie były to pojedyncze przypadki. W regionie w latacj 1795-1797 działała nawet polska partyzantka¹³. Największa liczba polskich bojowników o niepodległość trafiła na Bukowiwnę po upadku powstania listopadowego. Losy powstańców w tym regionie to temat, któremu kiedyś poświęcimy więcej miejsca. Warto teraz wspomnieć, że od 1834 roku austryjackie władze rozpoczęły ściganieć Polaków w celu wydania ich caratowi, jednak akcja ta zakończyła się fiaskiem. Często bywało, że powstańcy mieszali się z rumuńską ludnością – brali Rumunki za żony oraz przechodzili na prawosławie¹⁴.

Polacy w Księstwie Bukowiny

Pierwszy spis ludności w niezależnym od władz we Lwowie Księstwie Bukowiny odbył się w 1857 roku. Polską narodowość zadeklarowało równo 4470 osób. Był to wzrost o około 700 osób względem spisu z 1837¹⁵. Wzrost polskiej populacji na Bukowinie nastąpił w latach siedemdziesiątych XIX wieku. Wielu z przybyłychna do rejonu Polaków stanowili robotnicy budujący sieć kolejową w regionie. Drugą grupą byli pracownicy sezonowi, którzy coraz cześciej decydowali się na pozostanie na Bukowinie. To właśnie ten rodzaj emigracji okazał się kluczowy. Lata siedemdzisiąte XIX wieku okazały się bumem demograficznym na Bukowinie. Spis z 1880 roku ukazał, iż ciągu 11 lat ludność regionu wzrosła o ponad 10%. Liczba Polaków wzrosła w ciągu tej dekady do 18 000 osób. Inne dane podają nawet niespełna 24 tysiące osób. Zostając przy oficjalnych źródłach możemy stwierdzić, że w 1880 roku Polacy stanowili 3,2% populacji Księstwa Bukowiny. Ten wzrost wpłynął również na rozwój szkolnictwa w języku polskim w regionie. Warto jednak dodać, że pierwsze polskie i polsko-niemieckie szkoły istniały już wcześniej¹⁶. Kolejna dekada przyniosła wzrost liczby Polonii na Bukowinie z 18 tysięcy w 1880 roku do niemal 30 tysięcy w 1890. Ludność regionu również znacznie wzrosła. W 1890 roku omawianu dzis region zamieszkawało juz 642 459 mieszkańców. Był to wzrost o 13,1% względem 1880 roku. Polacy stanowili już 4,6% populacji Księstwa Bukowiny. Głownymi ośrodkami, do których migrowali Nasi rodacy były przede wszystkim Czerniowce a w mniejszym stopniu Suczawa, Seret oraz inne miejscowości leżące dziś w Rumunii. Kolejne dwie dekady to dalszy znaczny wzrost liczby ludności regionu. W 1900 Księstwo Bukowiny było zamieszkane przez prawie 740 tysięcy mieszkańców by w 1910 osiągnąć już liczbę 800 tysięcy. Liczba Polaków również się zwiększała. W 1900 populacja Naszych krajan w Księstwie Bukowiny liczyła sobie 33 tysiące osób by w 1910 roku osiągnąć 36 210 osób. W drugiej połowie XIX stulecia w omawianym przez Nas dziś regionie istaniło wiele organizacji polonijnych. Najważniejszymi z nich były międzyinnymi: Towarzystwo Sceny Polskiej, Towarzystwo Bratniej Pomocy i Czytelni Polskiej, Towarzystwo akademików polskich ,,Ognisko” oraz Bukowińskie Koło Polskie.

Domy Polskie oraz nauka języka polskiego na Bukowinie w 1910 roku. Źródło: Krasowska H., Pokorzyńska M., Suchomłynow L., Świadectwo zanikającego dziedzictwa: mowa polska na Bukowinie: Rumunia – Ukraina, Warszawa 2018.

Ludność indetyfikujca się jako Polacy byla czwartą najwięszką grupą etniczną w Księstwie Bukowiny. Prym wiedli rzecz jasna dzisiejsi Ukrańcy zwani wówczas Rusinanimi oraz Rumunii. Trzecią największą narodowść stanowili Niemcy. Z tych 36 tysięcy osób prawie połowa Polakow mieszkała w Czerniowcach oraz okolicy¹⁷. Innymi znacznymi ośrodkami były szereg miast i wsi leżących w dzisiejszej Rumunii: Suczawa, Siret, Kaczyka, Pojana Mikuli.

Bukowina jako częśc składowa Wielkiej Ruminii

Tak jak wcześniej wspomnieliśmy, koniec pierwszej wojny światowej i rozpad Monarchii Austro-Węgier dał Rumunom szanse na przejęcie czy też odzyskanie Bukowiny. Dla Nas koniec wojny to przede wszystkim odzyskanie państwowości po 123 latach niewoli. Te dwa wydarzenia – włączenie dawnego Księstwa Bukowiny w skład oraz powrót Polski na mapę przyczynił się do pewnych zmian demograficznych w omawianych dziś przez Nas regionie. O ile na samej Bukowinie Polacy w 1918 roku stanowili około 5% mieszkańców, to w składzie tak zwanej Wielkiej Rumunii byli małą grupą liczącą około 80 tysięcy osób – w tym nieco ponad 40 tysięcy w obrębie dawnego Księstwa Bukowiny. Stanowiło to 0,4% populacji kraju. Rumunii na terenach przyłączonych po I wojnie światowej prowadzili politykę brutalnej rumunizacji. Zmienono nazwy ulic, ruminizowano nazwiska, zamykano obcojęzyczne szkoły oraz wprowadzono obowiązek nauczania w języku rumuńskim. Od 1924 roku działały jedynie 3 prywatne polskie szkoły. Sprawiło to, że wielu Polaków na Bukowinie uległo asymilacji. Inni, którzy się na to nie godzili postanowili na opuszczenie rejonu i powrót do ,,starej ojczyzny”. Na emigrację decydowali się przede wszystkim przedstawiciele inteligencji. Dawni urzędnicy, nauczyciele i pracownicy umysłowi mieli ogromny problem na rynku pracy. Rumuńskie prawo nakazywało by 80% pracowników większości instytucji stanowili Rumuni. Emigracja znacznej liczby inteligencji zancznie zmieniła strukturę mniejszości Polskiej. Do 1922 roku do Polski z Bukowiny wyjechało nieco ponad 2500 osób¹⁸. Pomimo braku dokładnych statystyk kolejne lata to dalszy odpływ Polaków, w tym przede wszystkim inteligencji. Sprawiło to, iż Polonia rumuńska dawniej kojarzona z intelignecja w przedzień wybuchu II wojny światowej w znacznej mierze składała się z robotników i chłopów. Oczywiście wśród Polaków nie brakowało Górali Czadeckich¹⁹.

Rumuńska mapa z 1930 roku przedstawiająca ludność Bukowiny. Źródło: https://bukovinasociety.org/wp-content/uploads/2019/12/BSA.Image_Map_Bukovina_Ethnic_Distribution_1930-scaled.jpg

Pomimo tych niedogodności i znikomej migracji ludności polskiej na Bukowinę w okresie 1918-1939 szacowana ilość Naszych krajan w tym regionie szacuje się na 35-40 tysięcy osób. Tak jak w okresie austryjackim, tak i w dwudziestoleciu międzywojennym, Czerniowce i okolice stanowiły główny ośrodek polskości w Rumunii. Samo miasto w okresie 1918-1939 stało się stolicą nie tylko bukowińskiej, ale całej rumuńskiej Polonii.

Repatriacje oraz stan obecny

O losach bukowińskiej Polonii w czasie II wojny światowej na pewno napiszemy w niedalekiej przyszłości. Jest to temat zbyt obszerny, by poruszać go na łamach tego tekstu. Rok 1940, a potem koniec drugiej wojny światej doprowadził do podziału regionu. Ów rozłam rzecz jasna trwa do dziś. Tak jak wcześniej wspomnieliśmy, znaczna część Polaków mieszkała w Czerniowcach oraz w okolicach miasta – terenach, które w 1945 roku weszły w skład Ukraińskiej SRS.

W rumuńskiej części Bukowiny w 1945 roku znajdowało się około 15 tysięcy Polaków. Do tej grupy zaliczało się kilka tysięcy uchodzców wojennych, ktorzy już w 1939 roku znaleźli w Rumunii schronienie. W ciągu pierwszych powojennych lat z kraju wyjechało 9 tysięcy osób. Wśród nich nieco ponad połowę stanowili dawni mieszkańcy Bukowiny²⁰. W 1950 roku, gdy zakończono repatriacje liczebność Polonii w Rumunii szacowano na 9-11 tysięcy osób. Kolejna fala reptariacji przypadła na okres drugiej połowy lat pięćdziesiątych. Ofiacjalne dane wskazują, że w 1966 roku w Rumunii mieszkało już tylko 5880 Polaków. Ponad połowa z naszych rodaków zamieszkiwała Bukowinę. Liczba Polonii cały czas spada, chcociaż trzeba przyznać, że w ciągu ostatnich 30 lat nie jest to aż tak gwałtowny spadek. W 1992 roku jako Polacy określało się 2778 osób²¹. W 2021 liczba ta zmniejszyła się do 2137 osób. Dziś miejscowościami, w których Polacy stanowią znaczącą grupę są wymienanine przez Nas niejednokrotnie: Plesza, Nowy Sołoniec i Pojana Mikuli.

1. Górecki J., Świadomość regionalna Polaków na Bukowinie, Kraków 2007, s. 28-29. ↩︎
2. Ibidem, s. 30. ↩︎
3. Warto dodać, że Hospodarstwo Mołdawskie od 1538 roku było zależne od Imperium Osmańskiego. ↩︎
4. Kłosek E., Świadomość etniczna i kultura społeczności polskiej we wsiach Bukowiny rumuńskiej, Wrocław 2005. ↩︎
5. Bujak J., Bukowina: Ocalona od zapomnienia, Lubań 2013, s. 8-10. ↩︎
6. Rosjanie w wyniku działań zbrojnych przeciwko Turcji w latach 1769-1774 okupowali Bukowinę. ↩︎
7. Petraru M., Polacy na Bukowinie w latach 1775-1918: Z dziejów osadnictwa polskiego, Kraków 2004, s. 45. ↩︎
8. Ibidem, s. 56. ↩︎
9. Miasteczko do dziś stanowi centrum religijne dla bukowińskich Polaków. ↩︎
10. Kłosek E., op. cit., s. 46-47 ↩︎
11. Ibidem, s. 40-41. ↩︎
12. Petraru M., op. cit., s. 63. ↩︎
13. Ibidem, s. 67-68. ↩︎
14. Ibidem, s. 70. ↩︎
15. Ibidem, s. 71. ↩︎
16. Kłosek E, op. cit., s. 51-52. ↩︎
17. Petraru M, op. cit., s. 75. ↩︎
18. Ibidem, s. 78. ↩︎
19. Kłosek E, op. cit., s. 96-97. ↩︎
20. Ibidem, s. 96. ↩︎
21. Ibidem, s. 114. ↩︎

Bibliografia:

• Bujak J., Bukowina: Ocalona od zapomnienia, Lubań 2013.
• Górecki J., Świadomość regionalna Polaków na Bukowinie, Kraków 2007.
• Kłosek E., Świadomość etniczna i kultura społeczności polskiej we wsiach Bukowiny rumuńskiej, Wrocław 2005.
• Petraru M., Polacy na Bukowinie w latach 1775-1918: Z dziejów osadnictwa polskiego, Kraków 2004.