Blisko, a jednak daleko: Polonia na Słowacji

Mogłoby się wydawać, że geograficzna bliskość Polski i Słowacji sprawi, że tematy Polonii zamieszkującej Słowację będą dobrze zbadane. Jest wręcz przeciwnie – kwestia słowackiej polonii nigdy nie stała się przedmiotem większych badań czy opracowań naukowych. Wiadomo jedno – Polacy na Słowacji byli i są. Co w takim razie o nich wiemy? Dziś postaramy się przybliżyć bliską, ale jednocześnie dość enigmatyczną Polonię na Słowacji.

Słowacja: kraj gór i tradycji

Słowacja to środkowoeuropejskie państwo, które graniczy z Polską, Czechami, Austrią, Węgrami i Ukrainą. Mimo że jest stosunkowo małym krajem (powierzchnia wynosi 49 tysięcy km²¹), wyróżnia się różnorodnym krajobrazem – od nizin po majestatyczne pasma górskie, z Tatrami na czele, które stanowią naturalną granicę z Polską. Słowacja uzyskała niepodległość w 1993 roku po rozpadzie Czechosłowacji, jednak jej historia sięga średniowiecza. Kraj ten posiada bogatą kulturę, z silnymi wpływami słowiańskimi, węgierskimi, austriackimi i czeskimi. Słowacja jest członkiem Unii Europejskiej, NATO oraz strefy Schengen, a także znana z dynamicznie rozwijającej się gospodarki, bogatego dziedzictwa historycznego oraz różnorodnej przyrody.

Emigracja Polaków na Słowację – rys historyczny

Relacje polsko-słowackie mają długą historię, która sięga średniowiecza. Wówczas ziemie należące dzisiejszej Słowacji, a zwłaszcza region Spisza i Orawy, często zmieniały granice i były miejscem kontaktów handlowych oraz kulturalnych między Polakami a ludnością słowacką oraz powodem sporów granicznych². W XIV wieku część Spisza znalazła się nawet pod polską kontrolą na mocy tzw. zastawu spiskiego³.

Pierwszymi polskimi osadnikami na słowackich ziemiach byli górale z Żywiecczyzny oraz chłopi ze Śląska, których napływ rozpoczął się wraz z początkiem XVII w. Najczęściej osiedlali się oni w obszarze graniczącym, przez Przełęcz Jabłonowską, ze Śląskiem Cieszyńskim. Niektórzy potomkowie owych osadników przenieśli się w kolejnym stuleciu na Bukowinę⁴.

Okresem, w którym Polacy dość intensywnie migrowali na Słowację był XX wiek. Pierwsza „fala” emigracji datowana jest na lata 1890-1910. Na tereny wschodniej Słowacji przybywali osadnicy z Małopolski (głównie powiaty jarosławski, samborski, nowosądecki oraz nowotarski), których przyciągnęły sprzedawane parcelowane majątki. Niestety, rzeczywistość okazała się trudniejsza niż się spodziewali (wyjałowiona ziemia, brak zabudowy gospodarczej, konieczność karczowania lasu), w związku z czym część z osadników szybko zdecydowała się na dalszą emigrację, wyjeżdżając do Ameryki. Polacy, którzy pozostali, głównie osiedlali się w miejscowościach takich jak Krompachy, Topolówka, Duplinie czy Kojeticach. Posiadali oni prawo do stałego pobytu, którego nie odebrano im ani w czasach Monarchii Austro-Węgierskiej, jaki po powstaniu I Republiki Czechosłowackiej⁵.

Wielu Polaków na Słowacji znalazło się także w okresie II wojny światowej, gdyż na ziemiach słowackich nie toczyły się działania wojenne. Większość z nich po zakończeniu wojny wyjechała, jednakże niektórzy z polskich żołnierzy pozostali na Słowacji, zakładając tam rodziny. Kolejna fala polskiej emigracji miała miejsce w czasach powojennych – szczególnie w latach 70. i 80. XX w. Polaków na Słowację przyciągała praca i korzystne kontrakty, które możliwe były do zawarcia dzięki dwustronnym porozumieniom rządowym zawartym pomiędzy PRL a CSRS. Tym razem na Słowację przybywały osoby z różnych regionów Polski, choć dominowali mieszkańcy południowych części kraju. Niektórzy z tych zarobkowych emigrantów pozostali na Słowacji na stałe, zakładając rodziny⁶.

Dość ciekawym wątkiem jest emigracja czeskiej Polonii. Czescy Polacy przybywali na słowackie ziemie z powodów zawodowych lub edukacyjnych. Miało to miejsce przeważnie w czasach istnienia Czechosłowacji, a zatem wówczas dokonana przez nich zmiana miejsca zamieszkania dokonywała się w ramach jednego państwa. Warto wspomnieć, że wśród czeskich Polaków, przybyłych na Słowację, znalazło się kilka wybitnych osobistości, m.in. dyrygent oraz skrzypek Bohdan Warchała, kompozytor Roman Berger, reżyser Franek Chmiel czy też zoolog Eugeniusz Bałona⁷.

Polonia na Słowacji – współczesność

Jak opisuje dr Michał Lubisz-Miszewski, Polacy na Słowacji są emigracją nietypową: nie są ani emigracją polityczną, ani wynikającą z wydarzeń historycznych. Obecnie Polaków na Słowacji podzielić można na dwie grupy: ludność autochtoniczną oraz emigrantów przybyłych na słowackie ziemie w XX w.⁸

Obecnie liczba Polaków mieszkających na Słowacji nie jest duża, szacuje się, że wynosi od 2 do 3 tysięcy osób⁹, choć niektóre dane wskazują nawet na 5 tysięcy. Pewne trudności w oszacowaniu dokładnej liczby Polaków związane są z kwestiami tożsamościowymi. Ludność autochtoniczna zamieszkująca polsko-słowackie pogranicze (głównie Spisz, Orawa, Czadeckie) uważa się przede wszystkim za górali. Określenie przynależności do narodu słowackiego lub polskiego to kwestia drugorzędna. Ponadto, ze względu na długie procesy asymilacyjne, nie wszyscy Polacy przyznają się do swojego pochodzenia¹⁰.

Warto także zauważyć, że Polonia na Słowacji nie tworzy dużych, jednolitych skupisk, jak ma to miejsce w niektórych krajach Europy Zachodniej. Młodsi Polacy osiedlają się głównie w większych miastach, takich jak Bratysława czy Koszyce, gdzie szukają pracy w sektorach takich jak handel, IT, edukacja oraz turystyka. Obecnie w górskich regionach graniczących z Polską, zwłaszcza w okolicach Zakopanego, duże znaczenie ma również polsko-słowacka współpraca turystyczna, która umożliwia łatwą wymianę ludzi i idei.

Klub Polski w Bratysławie

18 stycznia 1994 roku Elżbieta Dutková, Zbyhněv Stebel, Mariana Jakubčová, František Letenay i Pavol Śramko podpisali w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Republiki Słowackiej dokument, na podstawie którego powstała polska organizacja mniejszościowa o zasięgu ogólnosłowackim. Był to działający do dziś Klub Polski w Bratysławie. Jedną z inspiracji do założenia polonijnej organizacji, były spotkania przy „Okrągłym stole” mniejszości narodowych z prezydentem RS Michałem Kovačem, który zachęcał słowacką Polonię (oraz inne mniejszości narodowe zamieszkujące Słowację) do założenia własnej organizacji¹¹.

Według statutu Klub Polski jest on organizacją zrzeszającą obywateli Słowacji narodowości polskiej, obywateli Polski żyjących na Słowacji, obywateli polskiego pochodzenia oraz obywateli poczuwających się do związków z polską kulturą. Jego członkami mogą być zarówno Słowacy, jak i przedstawiciele innych narodowości, o ile są sympatykami kultury polskiej. W 1994 r., Klub Polski, poza główną siedzibą w Bratysławie, posiadał jeszcze dwa oddziały regionalne w Martinie i Koszycach. W 2000 r. powołano organizację regionalną w Nitrze, a liczebność członków Klubu wynosiła 400 osób. W roku 2002 Klub zyskał jeszcze jeden oddział – Region Środkowe Poważe. Pod koniec 2003 r. liczba członków i sympatyków Klubu wzrosła do 800 osób. Planowane jest stworzenie kolejnego oddziału skupiającego Polaków zamieszkujących okolice Popradu i Kieżmarku. Niestety, jak do tej pory nie doszło do zorganizowania się Polaków zamieszkujących słowacki Spisz i okolice¹².

Celem klubu jest pielęgnowanie polskiej świadomości narodowej oraz promocja kultury polskiej na Słowacji. Jego powstanie umożliwiło, przynajmniej częściową, integrację rozproszonej słowackiej Polonii. Członkowie klubu mają okazję zarówno do poznania się, jak i obcowania z językiem polskim i polską kulturą. Klub wspiera także osoby polskiego pochodzenia znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej. Organizowane są także szkółki języka polskiego, a część ich wychowanków zdaje egzaminy wstępne na studia w Polsce¹³.

1. Słowacja, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82owacja (dostęp: 04.09.2024). ↩︎
2. Stosunki polsko-słowackie. Wpływ historii na współczesność, portal Warhist.pl, źródło: https://warhist.pl/pamiec/stosunki-polsko-slowackie-wplyw-historii-na-wspolczesnosc/ (dostęp: 04.09.2024). ↩︎
3. T. M. Trajdos, Mendykanci na średniowiecznym Spiszu, [w:] „Płaj. Almanach karpacki. Półrocznik Towarzystwa Karpackiego”, t. 30 (2005), s. 79-86. ↩︎
4. Z. Jasiński, Polska diaspora w Czechach i na Słowacji, [w:] „Polska diaspora”, red. A. Walaszek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s. 271. ↩︎
5. M. Lubisz-Miszewski, Polonia na Słowacji. Historia i Współczesność, portal Stowarzyszenia Wspólnota Polska, źródło: http://historia.wspolnotapolska.org.pl/materialy_historyczne/view/76 (dostęp: 04.09.2024). ↩︎
6. Tamże. ↩︎
7. T. Siwek, Podział Czechosłowacji a mniejszość polska, [w:] „Sprawy narodowościowe”, Tom III – Zeszyt 1(4) 1994, s. 85. ↩︎
8. M. Lubisz-Miszewski, Polonia na Słowacji… poz. cyt. ↩︎
9. Mniejszości narodowe na Słowacji, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Mniejszo%C5%9Bci_narodowe_i_etniczne_na_S%C5%82owacji (dostęp: 04.09.2024). ↩︎
10. M. Lubisz-Miszewski, Polonia na Słowacji… poz. cyt. ↩︎
11. Po pięciu latach, rozmowa z Ryszardem Zwiewką, [w:] „Monitor Polonijny”, III 1999, s. 8., za: M. Lubisz-Miszewski, Polonia na Słowacji… poz. cyt. ↩︎
12. M. Lubisz-Miszewski, Polonia na Słowacji… poz. cyt. ↩︎
13. Tamże. ↩︎

Bibliografia:

• Jasiński Z., Polska diaspora w Czechach i na Słowacji, [w:] „Polska diaspora”, red. A. Walaszek, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001, s. 271.
• Lubisz-Miszewski M., Polonia na Słowacji. Historia i Współczesność, portal Stowarzyszenia Wspólnota Polska, źródło: http://historia.wspolnotapolska.org.pl/materialy_historyczne/view/76 (dostęp: 04.09.2024).
• Mniejszości narodowe na Słowacji, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Mniejszo%C5%9Bci_narodowe_i_etniczne_na_S%C5%82owacji (dostęp: 04.09.2024).
• Po pięciu latach, rozmowa z Ryszardem Zwiewką, [w:] „Monitor Polonijny”, III 1999, s. 8
• Siwek T., Podział Czechosłowacji a mniejszość polska, [w:] „Sprawy narodowościowe”, Tom III – Zeszyt 1(4) 1994, s. 85.
• Słowacja, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82owacja (dostęp: 04.09.2024).
• Stosunki polsko-słowackie. Wpływ historii na współczesność, portal Warhist.pl, źródło: https://warhist.pl/pamiec/stosunki-polsko-slowackie-wplyw-historii-na-wspolczesnosc/ (dostęp: 04.09.2024).
• Trajdos T. M., Mendykanci na średniowiecznym Spiszu, [w:] „Płaj. Almanach karpacki. Półrocznik Towarzystwa Karpackiego”, t. 30 (2005), s. 79-86.