Sowiecka twierdza z polskimi śladami

Naddniestrze to jedno z najbardziej enigmatycznych miejsc na mapie Europy. Wciśnięte gdzieś pomiędzy Ukrainę a Mołdawię, bardziej sowieckie niż Białoruś i bardziej zależne od Rosji niż Armenia. Próżno szukać go na oficjalnych mapach, choć posiada własną chronioną granicę, walutę, drużynę piłkarską i przemysł – bo naddniestrzański koniak kupić można w wielu krajach Europy. Pośród tego całego naddniestrzańskiego bytu-niebytu znaleźć można – a jakże! – także Polaków.

Najbardziej tajemniczy skrawek Europy?

Czym tak naprawdę jest Naddniestrze? W skrócie można by powiedzieć, że jedno z państw nieuznawanych, znajdujące się na terenie Europy. Naddniestrzańska Republika Mołdawska jednostronnie oderwała się od Mołdawii 2 września 1990 r. Wówczas Kiszyniów ogłosił niepodległość i postanowił wystąpić ze Związku Radzieckiego. Naddniestrze nie podzielało tej woli i władze „republiki” zadeklarowały chęć pozostania w strukturach ZSRR, ogłaszając później niepodległość 5 grudnia 1990 r. Jednakże ta niepodległość uznana została jedynie przez Abchazję i Osetię Południową – które to same są państwami nieuznawanymi. Na arenie międzynarodowej Naddniestrze uznawane jest za integralną część Mołdawii¹.

Naddniestrze położone jest we wschodniej części Mołdawii. Za swoją stolicę uznaje miasto Tyraspol, położony na lewym brzegu Dniestru. Jest pasem ziemi o długości około 200 km i szerokości wynoszącej od 6 km do 38 km². I na tym skrawku terenu znaleźć można także polską mniejszość narodową.

Radziecki czołg – pomnik w Tyraspolu. Źródło: https://pixabay.com/pl/photos/moldova-naddniestrze-tyraspol-1351859

Polacy w Naddniestrzu – skąd się tam wzięli?

Polacy skupieni są w północnej części Naddniestrza. I nie da się ukryć, że na tle Polonii na świecie, polscy mieszkańcy Naddniestrza wyróżniają się czymś szczególnym: zdecydowana większość z nich nie jest ludnością napływową, a potomkami Polaków mieszkających na tych terenach od czasów I Rzeczpospolitej. Te rodziny od stuleci kultywują polskie tradycje, kulturę, język oraz wiarę katolicką. Niesamowite jest to, że w prawie każdej większej wsi w północnej części Naddniestrza znaleźć można polskie ślady, pamiętające czasy sprzed rozbiorów. W Naddniestrzu działają polskie parafie, w których posługę sprawują polscy księżą³.

W Naddniestrzu wyróżnić można trzy największe skupiska Polaków. Są to przede wszystkim wsie Raszków, Swoboda-Raszków oraz miasto Rybnica. Polacy mieszkają także w Tyraspolu, choć jest to już inna społeczność, do której należą Polacy urodzeni w polskich rodzinach na Ukrainie, którzy z różnych życiowych powodów zamieszkują obecnie stolicę nieuznawanego państwa⁴.

Raszków

W Raszkowie i pobliskiej wsi Swoboda-Raszków mieszka około 1800 Polaków.⁵ Miejscowość ta mogła już obić się o uszy miłośnikom literatury, bowiem o Raszkowie pisał sam Henryk Sienkiewicz w „Ogniem i Mieczem” i „Panu Wołodyjowskim”. To właśnie w okolicach Raszkowa znajdował się jar, w którym Helena Kurcewiczówna więziona była przez Horpynę. Pod Raszkowem w trzeciej części „Trylogii”, życie stracił nabity na pal Azja Tuhaj-Bejowicz. To może tylko pokazywać, że ongiś miejscowość ta nie była zwyczajną wsią.

Przez Raszków i okolice przetaczały się wpływy wielu polskich rodów szlacheckich i magnackich: Zamoyskich, Koniecpolskich, Woronieckich czy Lubomirskich. To właśnie Ci ostatni byli fundatorami Kościoła św. Kajetana w Raszkowie – najstarszej katolickiej świątyni w całej Mołdawii. Koło niego znajduje się także polski cmentarz – najstarsze pochówki datuje się tu na przełom XVII i XVIII w. Najmłodsze pochówki pochodzą natomiast z czasów współczesnych: cmentarz wciąż jest czynny⁶.

W Raszkowie działa Dom Polski „Wołodyjowski”. Jest to miejsce skupiające Polaków i sympatyków polskiej kultury. Jego drzwi otwarte są dla każdego: dla tego, który poszukuje swoich zagubionych korzeni, dla podróżników pragnących odwiedzić Polaków w Naddniestrzu i dla wszystkich, którzy potrzebują wsparcia, towarzystwa, rozmowy, obcowania z kulturą⁷.

Panorama Raszkowa. Autorstwa Alex Prodan md – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=59066583

Swoboda-Raszków

Swoboda-Raszków do druga miejscowość skupiająca Polaków w Naddniestrzu. Wieś dawniej nazywała się Księdzowo, dziś z kolei bywa nazywana „Małą Warszawą”. Osadę założył polski ksiądz pod koniec XVIII wieku po upadku I Rzeczpospolitej. Wówczas w miejscu wsi nie było nic – to właśnie kapłan zbudował tam chatę i zgromadził wokół siebie polską, katolicką społeczność. Społeczność, która pozostała tam do dziś.

Nie wszyscy potomkowie dawnych polskich osadników dobrze znają język polski. Znajomość języka została zniekształcona przez okoliczne wpływy i brak bezpośredniego kontaktu z Macierzą. Jednakże żywa jest pamięć o swoim pochodzeniu i przywiązanie do wiary katolickiej, w której kultywowaniu przez lata pomagali kolejni polscy kapłani⁸.

Ponadto, od 30 marca 2020 r. w Swobodzie-Raszków działa Towarzystwo Polskiej Kultury „Mała Ojczyzna”. Założone zostało przez grupę inicjatywną wynoszącą około 50 osób, obecnie skupia w swoich szeregach około 175 osób pochodzenia polskiego, a funkcję prezesa pełni Antonina Pietrasz. Stowarzyszenie, prowadząc swoją działalność społeczno-kulturalną, posiada jasno określone cele:

• zachowanie polskiej odrębności narodowej;
• reprezentowanie interesów Polonii wobec władz Naddniestrza i Polski;
• inspirowanie, koordynowanie i prowadzenie wszechstronnej współpracy miedzy Polonią naddniestrzańską, a Krajem oraz Polonią Światową;
• upowszechnianie wiedzy o historii, kulturze i aktualnym życiu w Polsce oraz rozwijanie działalności kulturalnej;
• pielęgnowanie języka, polskich zwyczajów i obyczajów;
• dbałość o dobre imię Polski i Polaków⁹.

Towarzystwo prowadzi w Swobodzie-Raszków swój niewielki Dom Polski, który jest centrum spotkań, nauki oraz wydarzeń kulturalnych. W 2022 r., dzięki pomocy Stowarzyszenia Odra-Niemen, udało się przeprowadzić jego remont¹⁰.

Rybnica

Rybnica to miasto położone na lewym brzegu Dniestru. Liczy około 48 tys. mieszkańców, z czego około 480 osób to Polacy¹¹. Miejscowość założona została w XVII wieku, a do 1793 r. znajdowała się w granicach I Rzeczpospolitej. Polską szlachtę w te rejony przyciągała tania i niezwykle urodzajna ziemia. Jednakże po rozbiorach Polski, Polacy przetrwać musieli niezwykle burzliwe dzieje – w tym represje na tle narodowościowym i religijnym. Mimo tych trudności nie utracili jednak poczucia swojej tożsamości narodowej oraz nie porzucili wiary religijnej – przez ponad 30 lat odprawiali nabożeństwa w domach, gdy nie było to możliwe w kościele.

Pewne ożywienie życia polonijnego nastąpiło w czasach współczesnych. W 1992 r. do Rybnicy przybył ks. Tadeusz Magierowski, który podjął się realizacji celu, jakim była budowa nowego kościoła. Świątynia zaczęła powstawać w miejscu dawnego polskiego cmentarza, który został zniszczony przez władze radzieckie. Cel nie był łatwy, aczkolwiek wysiłek i determinacja pozwoliły na osiągnięcie sukcesu – w 2003 r. udało się konsekrować kościół. Dziś, w jego podziemiach prowadzone są lekcje języka polskiego dla dzieci i dorosłych, obok działa parafialny dom opiekuńczy dla seniorów, a pozostałym potrzebującym pomoc niesie Caritas.¹² Powstanie polskiej parafii nie było jednak jedynym istotnym wydarzeniem dla miejscowych Polaków. W roku 2002 w Rybnicy założono Rybnicko-Polskie Stowarzyszenie „Polonia”¹³.

Panorama Rybnicy. Autorstwa Guttorm Flatabø from Leikanger, Norway – View on Ribniţa, CC BY 2.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2110678

„Jasna Góra” w Tyraspolu

17 sierpnia 2004 r. z inicjatywy naddniestrzańskich Polaków założone zostało Towarzystwo Polskiej Kultury „Jasna Góra”. Skupia ono zarówno osoby pochodzenia polskiego, jak i sympatyków polskiej kultury. Cele towarzystwa to m.in. prowadzenie działań mających na celu odrodzenie ducha narodowego i świadomości etnicznej miejscowych Polaków, ochrona oraz rozwój polskiej kultury i pamięci historycznej, a także działalność w sferach przedsiębiorczości i edukacji.

Siedziba Towarzystwa Znajduje się w Tyraspolu – to właśnie tam, w Centrum Kultury Polskiej „Jasna Góra” prowadzone są różne formy edukacji – w tym nauczanie języka polskiego. Prowadzi je obecnie emerytowany nauczyciel z Polski, poruszając na zajęciach nie tylko kwestie językowe, ale także historyczno-geograficzne. W 2019 w zajęciach uczestniczyło około 130 osób. Poza Tyraspolem, oddziały Towarzystwa znajdują się także w Raszkowie, Swobodzie-Raszkowie, w Rybnicy oraz w Benderach¹⁴.

1. J. Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014, s. 97–98. ↩︎
2. Naddniestrze, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Naddniestrze (dostęp: 01.07.2024). ↩︎
3. Historia Naddniestrza, Zintegrowana Platforma Edukacyjna Ministerstwa Edukacji Narodowej, źródło: https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/Dm8sjR0dc (dostęp: 01.07.2024). ↩︎
4. K. Czawaga, O Polakach między Donem, Dniestrem a Prutem, rozmowa z dr hab.  Heleną Krasowską, Kurier Galicyjski, źródło: https://kuriergalicyjski.com/o-polakach-miedzy-donem-dniestrem-a-prutem/ (dostęp: 01.07.2024). ↩︎
5. Historia Naddniestrza, Zintegrowana Platforma Edukacyjna… poz. cyt. ↩︎
6. K. Zdybel, Naddniestrze – Kresy Kresów, Portal Kresy.pl, źródło: https://kresy.pl/publicystyka/naddniestrze-kresy-kresow/ (dostęp: 01.07.2024). ↩︎
7. Dom Polski w Raszkowie, Fundacja Humana Mundi, źródło: https://humanamundi.pl/dom-polski-w-raszkowie-2/ (dostęp: 01.07.2024). ↩︎
8. Tamże. ↩︎
9. SŁOBODA-RASZKÓW TOWARZYSTWO POLSKIEJ KULTURY „MAŁA OJCZYZNA”, Strona Facebook organizacji, źródło: https://www.facebook.com/groups/2522973284621660/ (dostęp: 02.07.2024). ↩︎
10. Drobny remont Domu Polskiego Towarzystwa Polskiej Kultury “Mała Ojczyzna” w Słobodzie-Raszków w Naddniestrzu, Stowarzyszenie Odra-Niemen, źródło: https://odraniemen.org/aktualnosci/drobny-remont-domu-polskiego-towarzystwa-polskiej-kultury-mala-ojczyzna-w-slobodzie-raszkow-w-naddniestrzu/ (dostęp: 02.07.2024). ↩︎
11. Rybnica, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Rybnica_(miasto) (dostęp: 01.07.2024). ↩︎
12. K. Zdybel, Naddniestrze – Kresy Kresów… poz. cyt. ↩︎
13. Rybnica, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
14. K. Zdybel, Naddniestrze – Kresy Kresów… poz. cyt. ↩︎

Bibliografia:

1. Czawaga K., O Polakach między Donem, Dniestrem a Prutem, rozmowa z dr hab. Heleną Krasowską, Kurier Galicyjski, źródło: https://kuriergalicyjski.com/o-polakach-miedzy-donem-dniestrem-a-prutem/ (dostęp: 01.07.2024).
2. Dom Polski w Raszkowie, Fundacja Humana Mundi, źródło: https://humanamundi.pl/dom-polski-w-raszkowie-2/ (dostęp: 01.07.2024).
3. Historia Naddniestrza, Zintegrowana Platforma Edukacyjna Ministerstwa Edukacji Narodowej, źródło: https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/Dm8sjR0dc (dostęp: 01.07.2024).
4. Naddniestrze, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Naddniestrze (dostęp: 01.07.2024).
5. Rybnica, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Rybnica_(miasto) (dostęp: 01.07.2024).
6. Solak J., Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014.
7. Zdybel K., Naddniestrze – Kresy Kresów, Portal Kresy.pl, źródło: https://kresy.pl/publicystyka/naddniestrze-kresy-kresow/ (dostęp: 01.07.2024).
8. SŁOBODA-RASZKÓW TOWARZYSTWO POLSKIEJ KULTURY „MAŁA OJCZYZNA”, Strona Facebook organizacji, źródło: https://www.facebook.com/groups/2522973284621660/ (dostęp: 02.07.2024).
9. Drobny remont Domu Polskiego Towarzystwa Polskiej Kultury “Mała Ojczyzna” w Słobodzie-Raszków w Naddniestrzu, Stowarzyszenie Odra-Niemen, źródło: https://odraniemen.org/aktualnosci/drobny-remont-domu-polskiego-towarzystwa-polskiej-kultury-mala-ojczyzna-w-slobodzie-raszkow-w-naddniestrzu/ (dostęp: 02.07.2024).