W obchodach świąt wielkanocnych, przypadających w tym samym czasie co wczesnowiosenne zrównanie dnia z nocą, splatają się tradycje antyczne, pogańskie i chrześcijańskie. W obrzędowości tego okresu szczególną rolę odgrywało jajko – rekwizyt o niezwykłej symbolice sięgającej czasów przedchrześcijańskich. Wielkanoc bez jajka byłaby tym, czym w Polsce byłoby Boże Narodzenie bez opłatka.
Dekorowane jajka czyli pisanki są dziś najbardziej charakterystycznym atrybutem świąt Zmartwychwstania Pańskiego. Najstarsze zdobione jajka powstawały w Mezopotamii. Znane były też w starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie. W Polsce najstarsze pisanki datowane są na X w. i pochodzą z wykopalisk archeologicznych we Wrocławiu i w Opolu.
Jajko-pisanka dla naszych przodków wiązało się z symbolem solarnym ucieleśniającym nowe życie, a chrześcijaństwo uzupełniło to jeszcze o symbolikę wiary w zmartwychwstanie Chrystusa. Trudno ustalić moment, w którym pojawiły się pisanki, gdyż ich początki obrosły wieloma legendami. Jedna z nich mówi, że zwyczaj ten zawdzięczamy Marii Magdalenie, która rozpaczając przy grobie Jezusa nagle ujrzała anioła, który przekazał jej nowinę, że Chrystus zmartwychwstał. Uradowana pobiegła do domu, a tam zobaczyła wszystkie jaja zabarwione na czerwono. Gdy wyszła z nimi przed dom, spotkała apostołów i zaczęła je im rozdawać, głosząc wieść o zmartwychwstaniu Pana. W ten sposób pisanka stała się również prezentem wielkanocnym.
Jajko nacechowane życiodajną energią i mocą pobudzania wegetacji było związane z przedchrześcijańskim świętem wiosny. Po wprowadzeniu w Polsce chrześcijaństwa jajek-pisanek nie można było spożywać w okresie wielkanocnym, ponieważ był to wcześniej ważny rekwizyt służący pogańskim praktykom o charakterze magicznym. Ta silnie zakorzeniona tradycja długo nie była przez Kościół akceptowana. Dopiero w XII w. nastąpiła chrystianizacja jajek i włączenie ich do zwyczajów świątecznych. Z czasem zauważono bowiem, że symbol odradzającego się życia i pokonania śmierci może być również symbolem zmartwychwstałego Chrystusa i jego triumfu nad śmiercią. Kiedy w końcu Kościół zezwolił, aby jajko stało się elementem obchodów świąt wielkanocnych, należało je jednak święcić. Echa pogańskich wierzeń związanych z jajami przetrwały w zwyczajach i praktykach ludowych.
Ze względu na swoją życiodajną moc jajko posiadało właściwości magiczne, uzdrawiające i ochronne. Było wykorzystywane jako rekwizyt w rytuałach płodności, zalecane jako afrodyzjak i potężny amulet przeciw czarom. Służyło także do praktyk wróżbiarskich. Jajka zakopane w skiby pól i grządki ogrodów miały gwarantować urodzaj, a mycie się w wodzie pochodzącej z gotowania jajek miało dodawać zdrowia i urody.
Jajko stało się nieodzownym elementem świąt Zmartwychwstania Pańskiego, symbolizuje odrodzenie nowego życia i pokonanie śmierci. Nie może go zabraknąć na świątecznym stole. Stanowi główny składnik potraw i ozdobę wielkanocnych stołów. Właściwości i znaczenia jajka podkreśla jego dekoracja. Barwny „świat” pięknie zdobionych jajek możemy podziwiać w muzeach dedykowanych pisankarstwu – ulotnej sztuce związanej z wielkanocnym misterium.
W 2004 r., w obrębie Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, powstało Muzeum Pisanki. Znalazły się w nim zarówno jajka zdobione dawnymi technikami i motywami, wywodzące się z tradycji regionalnych, jak i zdobione artystycznie, za pomocą nowych technik, z użyciem nowych materiałów i wzornictwa. Odbiegając od tradycji ludowej, są one już znakiem naszych czasów, wyrazem indywidualnych możliwości artystycznych ich autorów.
Interesujące Muzeum Pisanki znajduje się również w Kołomyi (Ukraina) i funkcjonuje jako oddział Muzeum Sztuki Ludowej Huculszczyzny i Pokucia im. Josafata Kobrynskiego. Mieści się ono w powstałym w 2000 r. ciekawym budynku w kształcie ogromnego jajka o wysokości 13,5 m. W muzeum, pośród około 12 tysięcy pisanek, m.in. z Podola, Polesia, czy Naddniestrza, możemy obejrzeć najstarszą ukraińską pisankę datowaną na XV lub XVI w. Nie zabrakło tam również akcentów politycznych – w jednej z gablot wyeksponowane zostały pisanki wykonane właśnie przez polityków. Podziwiać możemy jajko przyozdobione przez byłego prezydenta Ukrainy Leonida Kuczmę czy pisankę wykonaną przez byłego prezydenta Gruzji Michaila Saakaszwili.
W Polsce zdobienie wielkanocnych jajek należy do najstarszych dziedzin twórczości ludowej.
Szczęśliwie jest to tradycja wciąż żywa!
