Na uzbrojeniu KOP oprócz broni strzeleckiej znajdowała się również artyleria (polowa, piechoty oraz przeciwpancerna) oraz moździerze.

Już w 1930 r. opracowano plany uzbrojenia KOP w artylerię, jednakże postępujący wielki kryzys gospodarczy pokrzyżował te plany. Dopiero wraz z narastającym zagrożeniem wojny tak ze strony III Rzeszy jak i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w 1938r., wszedł w życie plan mobilizacyjny „W”. Względem KOP zakładał on tworzenie nowych pułków i batalionów piechoty, między innymi wzmocnienie oddziałów KOP ze zbliżeniem ich składu osobowego oraz uzbrojenia do analogicznych batalionów piechoty Wojska Polskiego. Rozpoczęto formować jednostki artylerii w szeregach KOP, utworzono dywizjon artylerii lekkiej KOP „Czortków” (złożona z trzech baterii po 2 działa, ostatecznie zwiększona do liczby 12 dział), baterię artylerii lekkiej KOP „Kleck” (złożona z 3 dział) oraz baterię artylerii lekkiej KOP „Osowiec” (złożona z 3 dział). Wszystkie w/w oddziały artylerii zostały uzbrojone w armaty produkcji francuskiej 75 mm mle 1897.

Armata 75 mm mle 1897

Armata 75 mm mle 1897 (patrz fot. 1 i 2) – francuska armata polowa, została skonstruowana na przełomie XIX i XX wieku przez majora Josepha Alberta Deporta. Była to pierwsza nowoczesna armata o ogólnej konstrukcji jakiej to używa się do dnia dzisiejszego. W Polsce nosiła oznaczenie wz. 1897 (wz. 97). Konstrukcja składała się z lufy o kalibrze 75 mm z zamkiem klinowym, kołyski, oporopowrotnika olejowo-powietrznego w kołysce oraz łoża. Łoże było kołowe, jednoogonowe. Promień skrętu działa wynosił 10,7 m. Obsługa była chroniona przez tarczę pancerną o grubości 8 mm. Trakcja konna (6 koni) lub motorowa.[1] Początek kariery w Wojsku Polskim związany jest z Błękitną Armią gen. Józefa Hallera, wraz z nią przybyło do Polski około 180 armat wraz z pułkami artylerii.

Następne armaty przybywały jako zakupy prowadzone z Francji, niestety duża cześć zakupionych armat pochodziła z demobilizacji armii francuskiej, oznaczało to różny stopień ich zużycia. Kolejne armaty przybywały do Polski w ramach wymiany sprzętowej prowadzonej z Łotwą, Rumunią oraz Jugosławią. Łącznie sierpniu 1939 r. na stanie Wojska Polskiego znajdowało się 1.374 armat tego typu.

Do KOP armaty 75 mm trafiły w 1937 r. do utworzonego dywizjonu artylerii lekkiej KOP „Czortków”, baterii artylerii lekkiej KOP „Kleck” oraz „Osowiec”.

20 marca 1939 r. utworzono w ramach KOP specjalny batalion forteczny „Sarny”, który obsadził umocnienia graniczne na odcinku Sarny (pododcinki: Czudel, Bereżne i Horyń). Na początku października 1938 r. przydzielono i przetransportowano łącznie 7 sztuk armat wz. 1902. Ostatecznie 21 października 1938 r. zmieniono decyzję i przydzielono 7 armat wz. 1897. Armaty miały być przeznaczone dla tego właśnie batalionu i zostały zamontowane jako działa tradytorowe w obiektach odcinka ,,Sarny”.[2] Według zestawienia stanu uzbrojenia artylerii z 1 lipca 1938 r. dla KOP przeznaczono ogółem 30 armat wz. 1897.

Armata 37 mm mle 1916 TRP

Armata 37 mm mle 1916 TRP (patrz fot. 3) –  francuska armata piechoty, skonstruowana w zakładach Puteaux z celem niszczenia polowych fortyfikacji ziemnych. Armata o kalibrze 37 mm, wyposażona w zamek klinowy, łoże dwuogonowe i hydrauliczno-sprężynowy oporopowrotnik, stosowana na podstawie trójnożnej. W wojsku polskim określana jako armata piechoty wz. 1916 TR. Początek kariery w Wojsku Polskim związany jest z Błękitną Armią gen. Józefa Hallera. Wraz z nią przybyłe do Polski około 30 egzemplarzy armat, ogółem do Wojska Polskiego trafiło około 340 egzemplarzy tych armat.

W grudniu 1929 r. bataliony KOP otrzymały około 29 armat wz. 1916 TR (patrz fot. 4 i 5), po jednej armacie na batalion piechoty oraz dalsze 2 do batalionu szkolnego w Osowcu. Od 1936 r. systematycznie wypierane przez armatki przeciwpancerne rodzimej produkcji 37 mm Bofors.

Armata przeciwpancerna 37 mm Bofors wz. 36

Armata przeciwpancerna 37 mm Bofors (patrz fot. 6, 7 i 8)- szwedzka armata przeciwpancerna skonstruowana w zakładach Bofors. Eksportowana oraz produkowana licencyjnie w Polsce pod nazwą armatka 37 mm wz. 36. Armata posiadała lufę typu jednoblokowego z półautomatycznym składanym zamkiem, małym hamulcem wylotowym. Obsługa była chroniona przez tarczę pancerną ze składaną dolną płytą o grubości 5 mm. Osadzona była na wózku, z metalowym zawieszeniem oraz kołami z gumowymi oponami. Niewielkie wymiary oraz masa sprawiały że armata charakteryzowała się bardzo dużą ruchliwością, natomiast siła ognia okazywała się wystarczająca aby zniszczyć wszystkie typy ówczesnych czołgów.[3] Ogólna liczba posiadanych armat przez Wojsko Polskie przed wybuchem wojny tak z zakupionych w Szwecji jak i krajowej licencyjnej produkcji, wahała się około 1.300 armat.

Pod koniec 1936 r. Dowództwo KOP złożyło zapotrzebowanie na 83 armaty wz. 36. Ogółem wymagana liczba etatowa armat wz. 36 dla KOP wynosiła 99 sztuk: 29 batalionów piechoty KOP (po 3 armaty na batalion), dodatkowe 5 armat do szkoły podoficerów w Osowcu oraz kolejne 6 dla odwodów pułkowych. Nasycenie batalionów piechoty KOP planowano wykonać w 3 etapach i doposażać kolejno w 27 armat, następnie 39 armat i w ostatnim etapie 33 armaty. W dniach 14-28 czerwca 1937 r. rozkazem płk. dypl. Zygmunta Bohusza-Szyszko, dowódcy KOP, w Centralnej Szkole Podoficerów KOP w Osowcu uruchomiono kurs instruktorski o armatach wz. 36 dla kandydatów na dowódców plutonów i działonowych, którzy mieli zaznajomić się ze sprzętem, taktyką, w zakresie niezbędnym dla występowania w roli dowódców i instruktorów. We wrześniu 1939 r. bataliony piechoty KOP wystawiały pododdziały przeciwpancerne dla formowanych rezerwowych dywizji. W toku mobilizacji KOP mobilizował następujące oddziały przeciwpancerne:

• Baon KOP „Orany” mobilizował kompanię przeciwpancerną nr 133,
• Baon KOP „Niemenczyn” mobilizował kompanię przeciwpancerną nr 134,
• Baon KOP „Czortków” mobilizował kompanię przeciwpancerną nr 163,
• Centralna Szkoła Podoficerów KOP mobilizowała kompanię przeciwpancerną nr 135.[4]

W marcu 1939 r. zorganizowano pułk kawalerii KOP, w którym znalazło się sześć armat wz. 36, przydzielonych z dwóch batalionów piechoty KOP. Do wybuchu wojny nie udało się w pełni wyposażyć etatowo batalionów piechoty KOP w armaty wz. 36.

Moździerze w KOP

Na wyposażeniu KOP oprócz jednostek artyleryjskich znajdowała się również broń stromotorowa tj. moździerze.

Moździerz Stokes-Brandt wz. 18

Moździerz Stockes-Brandt wz. 18 – francuski moździerz cechowała lufa gwintowana o kalibrze 75 mm osadzona na dwójnogu. Stosunkowo niewielka masa, bo zaledwie 48 kg, oraz zasięg mierzony od 160 do 1.100 metrów. Początek kariery w Wojsku Polskim związany jest z Błękitną Armią gen. Józefa Hallera wraz z nią przybyły pierwsze moździerze wz. 18. Według spisu sporządzonego 29 lipca 1922 r. na stanie uzbrojenia Wojska Polskiego znajdowało się 140 sztuk broni tego typu.[5]

W 1928 r. KOP posiadał już liczbę 50 moździerzy wz. 18 (patrz fot. 4 i 9) – po 2 moździerze w każdym batalionie piechoty KOP oraz szkole podoficerów KOP w Osowcu. W 1934 r. KOP posiadał już 64 egzemplarze moździerzy wz. 18, gdyż Wojsko Polskie przezbrajało się w nowsze modele moździerzy. Od 1935 r. zastępowane i systematycznie wymieniane na moździerz wz. 31 krajowej produkcji.

Moździerz 81 mm wz. 31

Moździerz 81 mm wz. 31 – Licencja na jego produkcję została zakupiona od francuskiej firmy Stokes-Brandt. Produkcja odbywała się w fabryce Stowarzyszenia Mechaników Polskich z Ameryki mieszczącej się w Pruszkowie od 1934 r. Moździerz zbudowany był w układzie klasycznym, miał lufę gładkościenną o kalibrze 81 mm z zamkiem, prostokątną płytę oporową, dwójnóg z mechanizmem podniesieniowym oraz kierunkowym. Celownik był przeziernikowy.

Pierwsze 2 egzemplarze moździerza wz. 31 trafiły do Centralnej Szkoły Podoficerów KOP w Osowcu jako szkoleniowe. Wymiana moździerzy na nowszy model przebiegała z opóźnieniami. Planowano aby w 1939 r. na batalion przypadały 4 sztuki takiej broni, niestety do wybuchu II Wojny Światowej nie udało się tego zrealizować.

Dozbrajanie batalionów piechoty KOP w broń artyleryjską oraz moździerzową często odbywało się na zasadzie przekazywania KOP-owi przestarzałych egzemplarzy uzbrojenia, których to Wojsko Polskie pozbywało się, wymieniając na nowsze modele. Wspomniane wyżej uzbrojenie które trafiało do KOP przedstawiało różny stopień zużycia i tym samym wartości bojowej. Standaryzacja uzbrojenia prowadzona w 2 połowie lat 30-tych do tego używanego w Wojsku Polskim, przebiegało ze sporymi opóźnieniami i do wybuchu II Wojny Światowej nie udało się w pełni etatowo jej zakończyć.

 

 

ZAKOŃCZENIE

Uzbrojenie, jakim dysponowały oddziały KOP podlegało szeregom zmian w zależności od kształtowania się koncepcji wykorzystania tej formacji. Nie tylko dla ochrony granicy państwowej ale również zapewnienia bezpieczeństwa w pasie przygranicznym, ostatecznie na wypadek mobilizacji w przypadku wybuchu wojny. W pierwszych latach istnienia KOP, panowało olbrzymie zróżnicowanie używanych wzorów broni powtarzalnej jak i maszynowej. Tak duża mozaika broni powodowała niekorzystny stan techniczny broni, duże trudności w dokonywaniu napraw i wymienialności części.

Powodem tego był przedłużający się proces unifikacji uzbrojenia we wszystkich siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej, potęgowany dodatkowo przez wielki kryzys gospodarczy który był globalnym kryzysem ekonomicznym. Dopiero druga połowa lat trzydziestych przyniosła pewną poprawę w tym zakresie. W oddziałach KOP planowano wprowadzić jednolity wzór broni powtarzalnej w postaci kb i kbk Mauser, o większej wartości bojowej, wymieniono lekką broń maszynową na w pełni nowoczesną oraz polskiej produkcji rkm wz. 1928. Rozpoczęła się powoli wymiana przestarzałych karabinów maszynowych na rodzimej produkcji ckm wz. 30. Proces ten przebiegał z pewnym opóźnieniem, zatrzymany ostatecznie poprzez wybuch II Wojny Światowej.

Serdecznie chciałbym podziękować pracownikom Archiwum Straży Granicznej mieszącym się w Szczecinie za udostępnienie archiwalnych zdjęć, będących w zbiorach w/w placówki.

SPIS ILUSTRACJI

1.      Armata 75 mm mle 1897, Źródło: Zdjęcie wykonał autor w 2016 r. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

2.      Armata 75 mm mle 1897, Źródło: Zdjęcie wykonał autor w 2016 r. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

3.      Armata 37 mm mle 1916 TRP, Źródło: https://military-history.fandom.com

4.      Żołnierze z plutonu ciężkich karabinów maszynowych batalionu KOP „Sejny” uzbrojeni

Armata 37 mm mle 1916 TRP – widoczna w centrum oraz moździerze Stockes-Brandt wz. 18 – po jednym z lewej oraz prawej strony, Źródło: Zdjęcie udostępnione autorowi poprzez stronę: https://muzeumsg.strazgraniczna.pl

5.      Żołnierze z 1 drużyny plutonu ciężkich karabinów maszynowych KOP uzbrojeni

Armata 37 mm mle 1916 TRP – widoczna po lewej stronie, Źródło: Zdjęcie udostępnione autorowi poprzez stronę: https://muzeumsg.strazgraniczna.pl

6.      Armata przeciwpancerna 37 mm Bofors, Źródło: Zdjęcie wykonał autor w 2024 r. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

7.      Armata przeciwpancerna 37 mm Bofors, Źródło: Zdjęcie wykonał autor w 2024 r. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

8.      Armata przeciwpancerna 37 mm Bofors, Źródło: Zdjęcie wykonał autor w 2024 r. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

9.      Żołnierze z plutonu ciężkich karabinów maszynowych batalionu KOP „Nowe Święciany” uzbrojeni ckm Hotchkiss oraz moździerze Stockes-Brandt wz. 18 – po jednym z lewej oraz prawej strony, Źródło: Zdjęcie udostępnione autorowi poprzez stronę: https://muzeumsg.strazgraniczna.pl

BIBLIOGRAFIA

Jabłonowski M., „Formacja Specjalna Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939”, Warszawa 2002.

Janicki P., „Armata wz. 1897. Kal. 75 mm (Schneider)”  – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom 26”, Warszawa 2014.

Janicki P. i Korbal J., „37 mm Armata Przeciwpancerna wz. 36  – Wielki Leksykon Uzbrojenia, Wydanie Specjalne 2/2020”, Warszawa 2020.

Janicki P. i Korbal J., „75 mm Armata Polowa wz. 1897”  – Wielki Leksykon Uzbrojenia, Wydanie Specjalne 5/2020”, Warszawa 2020.

Juszkiewicz T., „Uzbrojenie w karabiny i karabinki powtarzalne, Korpusu ochrony pogranicza w latach 1924-39”, Centralny Ośrodek Szkolenia SG, Koszalin 1998.

Kosmowska A. i Klorek M., „Granatnik wz. 36 i Moździerz wz. 31  – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom 13”, Warszawa 2013.

Kostankiewicz A., „37 mm Armata Przeciwpancerna wz. 1936  – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom 4”, Warszawa 2013.

Kostankiewicz A. Słupczyński W., „37 mm Armata Przeciwpancerna wz. 1936”, Warszawa 1977.

Leszczyński M, „Moździerz 81 mm wz. 1931 – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom 168”, Warszawa 2019.

Szczegłow K., „75 mm Armata wz. 1897”, Warszawa 1988.

---

[1] Paweł Janicki, „Armata wz. 1897. Kal. 75 mm (Schneider)  – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom. 26”, s. 12.

[2] Paweł Janicki i Jerzy Korbal, „75 mm Armata Polowa wz. 1897  – Wielki Leksykon Uzbrojenia, Wydanie Specjalne 5/2020”, s. 39.

[3] Andrzej Kostankiewicz, „37 mm Armata Przeciwpancerna wz. 1936  – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom. 4”, s. 39.

[4] Paweł Janicki i Jędrzej Korbal, „37 mm Armata Przeciwpancerna wz. 36  – Wielki Leksykon Uzbrojenia, Wydanie Specjalne 2/2020”, s. 37.

[5] Anna Kosmowska i Mikołaj Klorek, „Granatnik wz. 36 i Moździerz wz. 31  – Wielki Leksykon Uzbrojenia tom. 13”, s. 10.