Traktat ryski we lwowskiej prasie

Traktat ryski podpisany 18 marca 1921 roku był niewątpliwie jednym z najważniejszych dokumentów międzynarodowych sygnowanych przez II Rzeczpospolitą w całej historii jej istnienia. Traktat zwany też pokojem ryskim kończył krwawą wojnę polsko-bolszewicką. Dokument zawierający 108 stron, spisany w trzech językach został ratyfikowany przez naczelnika państwa Józefa Piłsudzkiego niecały miesiąc później¹. Stronami traktatu była zwycięska Rzeczypospolita Polska oraz pokonana Rosyjska FSRR oraz satelicka Ukraińska FSRR. Traktat pokojowy poza wytyczeniem granicy państwowej pomiędzy Polską a przyszłym ZSRS regulował szereg innych zagadnień, między innymi: wymianę jeńców, repatriację Polaków przebywających na terenach opanowanych przez bolszewików oraz reparacje wojenne. Przez mnogość zapisów cały traktat został spisany na 108 stronach².

Tło polityczne marca 1921 roku

Marzec 1921 przeszedł do historii Polski jako miesiąc trzech bardzo ważnych wydarzeń. Kluczowymi okazały się 3 dni niemalże następujące po sobie. Pierwszym z nich był czwartek 17 marca 1921 roku. Wtedy to po prawie dwóch latach od powołania specjalnej komisji legislacyjnej Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę zasadniczą zwaną potocznie konstytucją marcową. Nowa konstytucja weszła w życie dopiero pod koniec następnego roku. Dzień po uchwaleniu nowej ustawy zasadniczej tj. w piątek 18 marca w Rydze po wielomiesięcznych pertraktacjach podpisano pokój pomiędzy Polską a Rosją Bolszewicką. Po dniu przerwy w wiekopomnych wydarzeniach w niedzielę 20 marca 1921 roku na Górnym Śląsku odbył się plebiscyt, którego wynik miał zdecydować o przyszłej przynależności państwowej tego regionu. Obiektywnie należy stwierdzić, że to plebiscyt, a nie ryskie pertraktacje czy obrady sejmowe nad konstytucją był tematem, któremu w tamtych dniach we lwowskiej prasie poświęcono najwięcej miejsca. W Rosji Sowieckiej zaś dogasały walki na ogarniętej rewolucją antybolszewicką wyspą Kotlin. Wydarzenie to przeszło do historii jako powstanie w Kronsztadzie.

Prasa po I wojnie światowej

Główne źródło informacji 100 lat temu stanowiła prasa. Czytanie gazet było ekwiwalentem dzisiejszego oglądania serwisów informacyjnych w telewizji czy czytania wiadomości i newsów w Internecie. Nic więc dziwnego, że tak ważki temat jakim był traktat pokojowy wypracowany po wielomiesięcznych negocjacjach był szeroko omawiany w ówczesnej prasie. O pokoju ryskim pisały gazety we wszystkich polskich miastach. Nie mogło być inaczej w trzecim największym mieście II RP – Lwowie. Dziś pochylimy się nad lwowską prasą z marca 1921. Przed lekturą cytatów z gazet należy pamiętać, iż w 1921 roku ortografia języka polskiego znacząco różniła się od tej dzisiejszej a tak zwana wielka reforma ortografii miała miejsce 15 lat po opisywanych w tekście wydarzeniach.

16 marca

Szesnastego marca późnym południem z Rygi przyszła wieść, iż pokój z bolszewikami zostanie zawarty w piątek 18 marca. W gazetach lwowskich wydanych rano tego dnia spekulowano na temat daty podpisania dokumentu. Rankiem wciąż nie wiedziano, czy obydwie strony negocjacji doszły do finalnego porozumienia. Kurjer Lwowski podawał:

Jest możliwe, że z powodu trudności technicznych podpisanie traktatu opóźni się o 1 dzień, tj. nastąpi nie w czwartek, lecz w piątek. Jutro okaże się, czy tekst traktatu gotów będzie do podpisu we czwartek […] Polacy proponowali ustalenie daty ratyfikacji. Bolszewicy odmówili pod pretekstem, że byłoby to wyrażeniem nieufności. Ostatnie posiedzenia delegacji pokojowej czynią wrażenie, że delegatom sowieckim chodzi o jak najszybsze ukończenie układów pokojowych. Jedynym punktem, w którym nie doszło do porozumienia jest termin wypłaty przez bolszewików 32 milionów w złocie. Delegacji, sowieckiej chodzi właściwie o to, by nie płacić tej sumy jednorazowo, lecz spłacać ją na raty³.

Podobne informacje podawała Gazeta Poranna. Prócz informacji dotyczących repatriacji na łamach Gazety Porannej zamieszczono również krótką informację dotyczącą sejmowych rozważań dnia 15 marca. Posłowie zadawali sobie pytanie: Czy Liga Narodów uzna traktat ryski?⁴ Prócz informacji o zawarciu pokoju sprawę zupełnie inną, ale również ważką poruszył tego dnia dziennik Chwila⁵. Równocześnie z trwaniem pertraktacji w stolicy Łotwy w Warszawie działała międzyministerialna komisja do spraw Repatriacji z Rosji. Jedną z części dokumentów pokoju ryskiego miały być umowy dotyczące wymiany jeńców wojennych oraz ludności cywilnej. W przededniu podpisania pokoju Polacy dopełnili wszystkich formalności i byli gotowi do rozpoczęcia wymiany. Strona sowiecka jednak nie podjęła w tej kwestii żadnych rozmów ze stroną polską. W związku z tymi wydarzeniami warszawska komisja poleciła polskiej delegacji w Rydze, by jak najszybciej poruszyli temat wymiany jeńców i jak najszybciej dostarczyli polskich żołnierzy do punktów wymian⁶. Gazeta Lwowska, również poruszyła temat opieszałości sowieckiej dotyczącej wymiany jeńców wojennych. Na łamach artykułu O powrót jeńców poświęcono również wiele uwagi dotyczącej Komitetu Pomocy Jeńców. W Gazecie Lwowskiej możemy przeczytać:

W gmachu Sejmu odbyło się posiedzenie komitetu pomocy jeńcom przy licznym współudziale zaproszonych przedstawicieli instytucji społecznych, cudzoziemskich, znanych z owocnej pracy w niesieniu pomocy odradzającej się Polsce. W nieobecności prezesa Marszałka Sejmu posiedzenie zagaił Wiceprezes Janasz, zaznajamiając zebranych w dłuższem przemówieniu, o działalności i wewnętrznej organizacji komitetu. Odpowiedzi dawane przez p. Janasza i przemówienie przewodniczącej sekcji reemigracyjnej p. Dziubińskiej dały poznać zebranym doniosłość działalności komitetu nietylko dla Polski, ale także dla ościennych państw zachodniej Europy. Żywe zainteresowanie się zebranych znalazło wyraz w jednomyślnej uchwale, na mocy której komitet w najbliższych dniach roześle sprawozdanie o swoich celach a dołączony kwestjonarjusz ułatwi ofiarującym pomoc orjentowania się w sposobach i środkach niezbędnych dla okazania najwydatniejszej pomocy jeńcom⁷.

W krótkiej informacji po zamknięciu numeru z dnia 16 marca 1921 roku Gazeta Lwowska dodała, krótki tekst informując, że podpisanie pokoju w Rydze nastąpi 18 marca.

17 marca

17 marca głównym tematem prasy było zaplanowane na ten dzień uchwalenie ustawy zasadniczej, jednakże lwowskie gazety poświęciły również miejsce na relacjonowanie najnowszych wydarzeń z ryskich pertraktacji. Lwowian, którzy tego poranka sięgnęli po Gazetę Poranną na pierwszej stronie przywitał artykuł pod tytułem Moskwa poleca Joffemu jak najszybsze zawarcie pokoju i upełnomocnia go do wszelkich ustępstw. W krótkim tekście potwierdzono termin podpisania traktatu oraz oznajmiono, że w uroczystości podpisania dokumentu wezmą udział łotewskie władze⁸. Również czytelnicy Kurjera Lwowskiego już na pierwszej stronie mogli przeczytać o dokładniej dacie zawarcia pokoju. Co ciekawe w artykule pod tytułem U wrót pokoju zamieszczono fragment wypowiedzi przewodniczącego sowieckiej delegacji. Adolf Joffe o traktacie powiedział:

Długie miesiące uciążliwej pracy wydadzą z jakiem upragnieniem oczekiwany owoc, którym jest pokój. Jestem przeświadczony, że pokój ryski będzie z korzyścią dla obu narodów i pozwoli na zwrócenie całej uwagi na odbudowę wewnętrzna tych krajów-. Ratyfikacja traktatu — mówił dalej Jofte — może nastąpić w czasie dziewiątego zjazdu sowietów. tj. najwcześniej w maju. W końcu wywiadu Joffe zaprzeczył pogłoskom o zamierzonej nominacji jego na posła w Warszawie⁹.

Mniej uwagi sprawie traktatu poświęciły dzienniki Gazeta lwowska¹⁰ oraz w Słowo Polskie¹¹. Również Chwila zbytnio nie rozpisywała się na ten temat¹². Wszystkie trzy wyżej wymienione tytułu zamieściły jedynie krótkie informacje dotyczące dalszych ustaleń polsko-sowieckich oraz spodziewanej daty i miejsca podpisania pokoju. Ostatnie wieści z 17 marca dotyczące podpisania traktatu pokojowego ukazały się na łamach Gazety Wieczornej. Wzorem siostrzanej Gazety Porannej już na pierwszej stronie znalazły się informacje dotyczące ryskich pertraktacji. Czytelnicy zostali poinformowani, że skończyły się wszelkie prace komisji i sporządzono odpowiednie dokumenty. Gazeta Wieczora podała również, że dokumenty ratyfikacyjne zostaną wymienione w Mińsku. W międzywojennej Polsce dzisiejszą stolicę Białorusi nazywano Mińskiem Litewskim. Wymiana miała nastąpić niepóźnej niż 30 dni po ratyfikowaniu dokumentów przez obydwa kraje¹³.

18 marca i 19 marca   

Traktat pokojowy podpisano wieczorem 18 marca 1921. W związku z tym to uchwalona dzień wcześniej Konstytucja marcowa była znów głównym tematem dla większości lwowskich gazet.  Zwłaszcza w sobotę 19 marca nieszczędzona miejsca na omawianie nowej Ustawy Zasadniczej. 18 marca prasa w stolicy Galicji przede wszystkim powtarzała informację o dacie zawarcia pokoju. Co ciekawe kilka gazet znów pokusiło się o zacytowanie słów przewodniczącego sowieckiej delegacji – Adolfa Joffego. Gazeta Poranna donosiła:

Wczoraj odbyło się ostatnie posiedzenie konferetrcyi redakcyjnej, na którem ukończono ustalanie tek s traktatu pokojowego. Joffe, żegnając się z p. Dąbsikim, oświadczył z westchnieniem. „Była to najcięższa robota w mojem życiu”¹⁴.

Tą samą wypowiedź Joffego przytoczyła również Chwila. W krótkim artykule pod tytułem Prace konferencyi pokojowej zakończone podano również, że traktat zostanie podpisany równo o godzinie dziewiętnastej¹⁵.  Również Słowo Polskie ograniczyło się jedynie do zwięzłej informacji, potwierdzając, że podpisanie pokoju nastąpi o godzinie siódmej wieczorem¹⁶. Kurjer Lwowski postanowił nieco szerzej opisać zasady wypłacenia Rzeczypospolitej należnych reparacji. W numerze z 18 marca 1921 możemy przeczytać:

Polska otrzyma od Rosji 30 milionów rubli w złore w sztabach lub monetach Po całodziennej, uciążliwej dyskusji dziś o godz. 4. rano ostatecznie ukończono sprawę reewakuacji mienia państwowego, Najważniejsze kwestje zwrotu taboru kolejowego uzgodniono w sposób następujący: zwrotowi podlega trzysta parowozów, odpowiednia Ilość wagonów i utensyliów kolejowych w ogólnie ustalonej z góry wartości 29 milionów rubli w złocie. Ponieważ zrzekamy się taboru szerokotorowego który nam jest niepotrzebny, przeto otrzymamy w taborze tylko tabor wąskotorowy w ustalonej w przybliżeniu wartości 2 milionów rubli, w. złocic pozostałych zaś 27 milionów otrzymujemy w gotowce w rublach złotych, ewent. w pełnowartościowym, doskonałe zabezpieczonym ekwiwalencie¹⁷.

Podpisanie traktatu. Z lewej Leonid Obolenski i Adolf Joffe, z prawej Jan Dąbski. Źródło: wikipedia

W sobotę 19 marca jedynie trzy z omawianych przez Nas gazet zamieściły informację o zawarciu pokoju. Warto dodać, że sama uroczystość przeciągnęła się o tyle, że dokumenty podpisano o dwie i pół godziny później niż zakładano tj. 18 marca 1921 o godzinie 21:30. Gazeta Wieczorna podała jedynie, że pokój został podpisany, a strona polska była pierwszą, która złożyła podpisy pod dokumentami¹⁸. Dokładniejszy przebieg uroczystości sygnowania traktatu dostarczył swoim czytelnikom dziennik Słowo Polskie. W numerze 129 z dnia 19 marca 1921 możemy przeczytać:

Posiedzeniem odbyło się w sali Czarnogłowców. Zagaił je przewodniczący delegacji pokojowej Dąbski, który odczytał 1/3 w języku polskim […] Program posiedzenia zawierał: podpisanie traktatu, mowa Dąbskiego, mowa Joffego, zamknięcie posiedzenia przez Dąbskiego. Przy przemówieniu przemawiał zatem minister łotewski Mejorowicz. Na posiedzeniu obecni byli włoski minister pełnomocny […] wysoki komisarz francuski na kraje bałtyckie Dosatriges wraz z szefem francuskiej misji wojskowej […] wysoki komisarz amerykański na kraje bałtyckie Jung. […] Posiedzenie rozpoczęło się z opóźnieniem, ponieważ druk traktatu wykończono znacznie później niż przewidywano. Posiedzenie zakończyło się o godzenie 9 minut 45¹⁹.

Najdłużej o zawarciu pokoju pisano tego dnia w Kurjerze Lwowskim. Był to również pierwszy we lwowskiej prasie artykuł, który nie odnosił się do samego wydarzenia, a raczej stanowił jego ocenę. Tekst pod tytułem Pokój ryski stawał w obronie krytykowanego przez endeckich polityków i prawicową prasę Jana Dąbskiego. Podkreślał również znaczenie samego traktatu dla II Rzeczypospolitej. Oto fragment podsumowania znaczenia traktatu:

Pokój ryski jest zakończeniem pierwszego egzaminu politycznego, który złożyła cała Polska ludowa, umiejąc nie tylko zwyciężać, ale i wyzyskać zwycięstwo. Korzyści, wynikające z traktatu ryskiego są olbrzymie. Nie mówiąc już o kwestiach terytorialnych, które dla bolszewików miały przeważnie drugorzędne znaczenie, podkreślić należy uzyskanie wszystkich najcenniejszych dóbr materialnych i kulturalnych[…] Pokój ryski jest dla nas zamknięciem okresu wojennego i wara każdemu poddawać go w wątpliwość. Pokój ten zabezpieczymy naszą siłą utrwal go musimy naszą dyplomacją i wytężona działalnością²⁰.

20 marca

Niedziela 20 marca zapisała się w historii lwowskiej prasy jako dzień, w którym zdecydowanie najwięcej uwagi poświęcono traktatowi ryskiemu. Lwowian zasypały wręcz nagłówki mówiące o nastaniu tak długo wyczekiwanego przez wszystkich Polaków pokoju. Pokój na Wschodzie! Pokój zawarto! Traktat Pokojowy z Rosją Sowiecką! To tylko niektóre z licznych tego dnia nagłówków gazet traktujących o zakończeniu wojny z bolszewikami. O pokoju nie rozpisywała się jedynie Gazeta Lwowska. W owej gazecie dużo więcej miejsca poświęcono marszałkowi Piłsudzkiemu, który dzień wcześniej obchodził imieniny²¹. Nieco więcej miejsca traktatowi ryskiemu poświęciła na łamach swojej gazety Chwila²².  Kurjer Lwowski sprawie zawarcia pokoju poświęcił dwie pierwsze strony swojego wydania z 20 marca 1921 roku. W obszernym tekście zamieszczono fragmenty przemów ówczesnego premiera RP Witolda Witosa oraz przewodniczącego polskiej delegacji w Rydze Jana Dąbskiego. Sygnatariusz traktatu w swoim wypowiedzi zapewnił, że Rzeczypospolita dopełni wszelki zobowiązań, jakie wzięła na siebie podpisując traktat pokojowy. Wyraził wiarę w budowę trwałych dobrosąsiedzkich stosunków poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej²³. Gazeta Poranna w swoim numerze z 20 marca 1921 roku pokusiła się o swoją ocenę traktatu ryskiego. W tekście mocno wybrzmiewa fakt, że Polska Rosję Bolszewicką pokonała, ale nie unicestwiła, a przyszły ZSRS będzie w kolejnych latach stanowił realne zagrożenie dla Polski. W artykule pod tytułem Wobec pokoju w Rydze napisano:  

Z wielu stron pałały pytania na temat tej właśnie trwałości dzieła doprowadzonego do końca w Rydze. Pytania te zresztą posiadają względną zawsze wartość; pokój nawet wtedy, jeżeli nazywa się wiecznym nie jest. Państwo takie, jak nasze, z powodu ciężkich warunków zewnętrznych, skazane jest zawsze na niebezpieczeństwo wojny. Ostatnia wszechświatowa wojna nie jest i nie będzie ostatnią wojną, Lękamy się, że imię Polski odnowionej i zwłaszcza silnej, ma tylu przemożnych wrogów, że nieraz jeszcze z broną w ręku będziemy zmuszani wywalczać sobie uznanie niepodległego bytu. Nie może zatem i pokój w Rydze być oceniany ze stanowiska wiecznego pokoju. O ile Rosya się skonsoliduje, o ile się odnowi solidarność akcyi niemiecko-rosyjskiej, o tyle Rosya może być dla nas znowu groźną. Na razie uważamy tę ewentualność za wykluczoną. Praktyczna troska polityczna zwraca się natomiast ku realizacji postanowień traktatu, z chwilą, gdy zostanie ratyfikowany i ogłoszony. Trwałość stosunków międzynarodowych zależy, bowiem w pierwszym rzędzie od poszanowania traktatów. Ponieważ sądzimy, że pokój w Rydze jest dla i nas i dla Rosyan pokojem honorowym, przeto jest obowiązkiem naszymi i Rosyan postanowienia traktatu wiernie wypełnić²⁴.

Prócz tekstu komentującego zawarcie pokoju Gazeta Poranna zamieściła również informację dotyczącą przebiegu uroczystości sygnowania dokumentów oraz główne założenia traktatu pokojowego. 20 marca jednym z ciekawszych tekstów dotyczących zakończenia wojny był artykuł umieszczony w Słowie Polskim. Już sam tytuł Prawo – Granice – Dobrobyt zachęca do pochylenia się nad jego lekturą. W tekście możemy przeczytać:

Polska staje się państwem w pełnem, potężnem tego słowa znaczeniu. Polska staje się mocarstwem […]bPaństwo było bez granic, w wojnie z nieustającej z wrogiem, piłką bezwolną w ręku wszechwładnego przypadku […] przez dwa lata z górą Polska była jakiemś wielkiem prowizorjum na wschodzie Zachodu Europy, czymś niejasnem, bliżej nieokreślonem, jakąś możliwością pełną zagadek i tajemnic […] Od wczoraj posiada Polska granicę, najwyższą i najkonieczniejszą rękojmię trwałości. Od wczoraj Polska ma wreszcie pokój. Widmo wojny zostało usunięte. Przestała być igraszką w rękach przypadku […] Jeszcze Rosja-Sfikns i Niemcy jutrzejsze godzić mogą w pracującą bez wytchnienia pierś państwa. Jeszcze ,,przyjaciele” nasi na Zachodzie jutrzejszy nasz tryumf na Śląsku zechce goryczą zaprawić… Ale Państwa Polskiego ani mały człowiek ani Rosja, ni Niemcy, ni ,,przyjaciel” zachodni do grobu z powrotem już nie wpędzi bowiem Polska z grobu już naprawdę wyszła i stoi na opoce niezłomnych, granitowych w trudzie i pocie własnych wypracowanych fundamentów […] Pierwsza prawdziwa wiosna odrodzonej Polski, wiodąca naród do ołtarza umiłowanej Ojczyzny i intonująca w raz z nim natchniona wielka pieśń szczęścia²⁵.

Ten chwytające za serce słowa pełne radości i uniesień doskonale obrazuję znaczenie wydarzeń z 17, 18 i 20 marca 1921. W odczuciu całego narodu w ciągu tych kilku marcowych dni dopełniła się budowa niepodległej, silnej i bezpiecznej Polski.

Kolejne marcowe dni 1921 roku

Tak jak wcześniej wspomnieliśmy to na niedzielę 20 marca przypada najwięcej artykułów dotyczących traktatu ryskiego zamieszczonych we lwowskiej prasie. Kolejne dni skupiają się na ostatnim z trzech wiekopomnych wydarzeń z tamtych dni – plebiscycie na Górnym Śląsku. 21 marca Gazeta Poranna na pierwszej stronie podawała, że ratyfikacja dokumentów nastąpi za 45 dni²⁶. Tego samego dnia w Chwili ukazał się obszerny komentarz dotyczący pokoju. Tekst sam został napisany w bardzo poetyckim stylu i nawiązywał do mitologii greckiej. Z tekstu płynie bardzo ważne przesłanie:

W Rydze nie ma zwycięzców i zwyciężonych. Wyznawcy poglądu narodowego z jednej i komunistycznego z drugiej strony zatrzymują swoje działania, by wykazać w pokojowej pracy wyższość swej koncepcyi […] Wierzymy, że tak w Polsce jak i w Rosyi, razem z pokojem zapanują tendencje pokojowe, także wobec słabych mniejszości i że duch pokoju i Nam da swobodę możliwości naturalnego rozwoju²⁷.  

Podsumowanie

Traktat ryski był ważnym tematem na łamach lwowskiej prasy tamtych dni, ale zdecydowanie nie najważniejszym. Warto dodać, że omawiane w tekście gazety nie miały w Rydze swoich korespondentów. Przez to wiadomości dostarczane przez lwowskie dzienniki były brane ,,z drugiej ręki”. Poza 20 marca traktat ryski musiał ustąpić miejsca wydarzeniom związanym z uchwaleniem konstytucji. Od 21 marca nastąpił wybuch informacji, depesz i artykułów traktujących o Górnym Śląsku i odbywającym się tam plebiscycie. To wydarzenie w najbliższych dniach przejęło wszystkie nagłówki gazet tak lwowskich jak i tych z innych części ówczesnej Rzeczypospolitej. Kresy dodatkowo rozpisywały się na temat podróży Józefa Piłsudzkiego na ziemie, których polskość została przypieczętowana w Rydze, ale to już historia na zupełnie inną opowieść.

1. Dz.U. 1921 nr 49 poz. 299 [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19210490299] ↩︎
2. Dz.U. 1921 nr 49 poz. 300 [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19210490300] ↩︎
3. Z obrad ryskich, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 63, s. 1. ↩︎
4. Podpisanie traktatu nie w czwartek, lecz w piątek, ,,Gazeta Poranna”, Lwów 1921, nr 5735, s. 1. ↩︎
5. Podpisanie pokoju z Rosyą w piątek, ,,Chwila”, Lwów 1921, nr 777, s. 1. ↩︎
6. Repatryacya z Rosyi, ,,Chwila”, Lwów 1921, nr 777, s. 2. ↩︎
7. O powrót jeńców, ,,Gazeta Lwowska”, Lwów 1921, nr 61, s. 2. ↩︎
8. Moskwa poleca Joffemu jak najszybsze zawarcie pokoju i upełnomocnia go do wszelkich ustępstw, ,,Gazeta Poranna’’. Lwów, 1921, nr 5737, s. 1. ↩︎
9. U wrót pokoju, ,,Kurjer Lwowski“, Lwów 1921, nr 64, s. 1. ↩︎
10. Zakończenie rokowań, ,,Gazeta Lwowska“, Lwów 1921, nr 632, s. 3. ↩︎
11. 17 albo 18 marca, ,,Słowo Polskie”, Lwów 1921, nr 123, s. 2. ↩︎
12. Przed podpisanie traktatu pokojowego, ,,Chwila“, Lwów 1921, nr 778, s. 2. ↩︎
13. Ratyfikacja nastąpi w 30 dni po podpisaniu, ,,Gazeta Wieczorna”, Lwów 1921, nr 5738, s. 1. ↩︎
14. Najcięższa robota w życiu Joffego, ,,Gazeta Poranna“, Lwów 1921, nr 5739, s. 2. ↩︎
15. Prace konferencyi pokojowej ukończone, ,,Chwila“, Lwów 1921, nr 779, s. 1. ↩︎
16. Podpisanie pokoju w piątek wieczór, ,,Słowo Polskie“, Lwów 1921, nr 127, s. 2. ↩︎
17. Podpisanie traktatu 18 marca, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 65, s. 1. ↩︎
18. Pierwszy podpis położy Dąbski ,,Gazeta Wieczorna”, Lwów 1921, nr 5742, s. 1. ↩︎
19. Traktat pokojowy z Rosją Sowiecką podpisany, ,,Słowo Polskie“, Lwów 1921, nr 129, s. 1. ↩︎
20. Pokój ryski, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 66, s. 1-2. ↩︎
21. Pokój, ,,Gazeta Lwowska”, Lwów 1921, nr 65, s. 2. ↩︎
22. Pokój zawarty!, ,,Chwila“ Lwów 1921, nr 781, s. 1. ↩︎
23. Pokój na wschodzie, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 670, s. 1-2. ↩︎
24. Wobec pokoju w Rydze, ,,Gazeta Poranna”, Lwów1921, nr 5743, s. 1-2. ↩︎
25. Prawo – Granice – Dobrobyt, ,,Słowo Polskie”, Lwów 1921, nr 130, s. 1. ↩︎
26. Ratyfikacja nastąpi za 45 dni, ,,Gazeta Poranna“ Lwów 1921, nr 5745, s. 1. ↩︎
27. Pokój , ,,Chwila“ Lwów 1921, nr 782, s. 1. ↩︎

Bibliografia

I. Wydawnictwa ciągłe

1. Moskwa poleca Joffemu jak najszybsze zawarcie pokoju i upełnomocnia go do wszelkich ustępstw, ,,Gazeta Poranna’’, Lwów, 1921, nr 5737.
2. Najcięższa robota w życiu Joffego, ,,Gazeta Poranna“ Lwów, 1921, nr 5739.
3. O powrót jeńców, ,,Gazeta Lwowska”, Lwów 1921, nr 61.
4. Pierwszy podpis położy Dąbski, ,,Gazeta Wieczorna”, Lwów 1921, nr 5742.
5. Podpisanie pokoju w piątek wieczór, ,,Słowo Polskie“, Lwów 1921, nr 127.
6. Podpisanie pokoju z Rosyą w piątek, ,,Chwila”, Lwów 1921, nr 777.
7. Podpisanie traktatu nie w czwartek, lecz w piątek, ,,Gazeta Poranna”, Lwów 1921, nr 5735.
8. Podpisanie traktatu 18 marca, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 65.
9. Pokój ,,Chwila“, Lwów 1921, nr 782.
10. Pokój, ,,Gazeta Lwowska”, Lwów 1921, nr 65.
11. Pokój na wschodzie, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 670.
12. Pokój ryski, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 66.
13. Pokój zawarty!, ,,Chwila“, Lwów 1921, nr 781.
14. Prace konferencyi pokojowej ukończone, ,,Chwila“, Lwów 1921, nr 779.
15. Prawo – Granice – Dobrobyt, ,,Słowo Polskie”, Lwów 1921, nr 130.
16. Przed podpisanie traktatu pokojowego, ,,Chwila“,  Lwów 1921, nr 778.
17. Ratyfikacja nastąpi w 30 dni po podpisaniu, ,,Gazeta Wieczorna”, Lwów 1921, nr 5738.
18. Ratyfikacja nastąpi za 45 dni, ,,Gazeta Poranna“, Lwów 1921, nr 5745.
19. Traktat pokojowy z Rosją Sowiecką podpisany, ,,Słowo Polskie“, Lwów 1921, nr 129.
20. U wrót pokoju, ,,Kurjer Lwowski“, Lwów 1921, nr 64.
21. Wobec pokoju w Rydze, ,,Gazeta Poranna”, Lwów 1921, nr 5743.
22. Zakończenie rokowań, ,,Gazeta Lwowska“, Lwów 1921, nr 632.
23. Z obrad ryskich, ,,Kurjer Lwowski”, Lwów 1921, nr 63.
24. 17 albo 18 marca, ,,Słowo Polskie”, Lwów 1921, nr 123.

II. Źródła elektroniczne

1. Dz.U. 1921 nr 49 poz. 299 [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19210490299].
2. Dz.U. 1921 nr 49 poz. 300 [https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19210490300].