Tokary. Wieś przecięta na pół

Tokary, to miejscowość na Podlasiu w bezpośrednim pobliżu granicy z Białorusią. Odwiedzając wschodnie rejony Polski, Grabarkę czy Mielnik, warto zatrzymać się na chwilę w niewielkiej, urokliwej wiosce, historycznie podzielonej na 2 części na której skraju znajduje się piękny zabytkowy Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Tokary. Wieś przecięta na pół.

Podział wsi Tokary

Przed II wojną światową wieś ciągnęła się prawie przez 5 km i liczyła ponad 1000 mieszkańców. Po wojnie Tokary zostały podzielone na 2 części. Część zachodnia wsi pozostała w Polsce, reszta trafiła do ZSRR. Było to o tyle kłopotliwe, że mieszkańcy wsi z jednej rodziny mieli swoje domy w różnych państwach. Kościół został po stronie polskiej, cerkiew zaś po stronie rosyjskiej. Prawosławni mieszkańcy korzystają z cerkwi w pobliskiej Koterce, która cudem została w Polsce, ponieważ leży 450 m od granicy kraju.

Jak doszło do podziału

W sierpniu w 1945 roku pomiędzy rządami polskimi a ZSRR została zawarta umowa w sprawie nowej granicy państwowej. Powołano wtedy mieszaną Komisję Delimitacyjną Polsko-Radziecką z siedzibą w Warszawie. W terenie miało działać sześć podkomisji polskich i radzieckich, po dwie w województwach: lubelskim, rzeszowskim i białostockim. Północno-wschodnią granicę Polski miała wyznaczać podkomisja z siedzibą w Niemirowie. Komisję od strony polskiej reprezentowali: podpułkownik Stanisław Rychlewski jako przewodniczący, dr Stanisław Pietkiewicz, inż. Jan Leszkiewicz i Alicja Nowakowska. Zespół radziecki w piątej podkomisji reprezentowało dwóch oficerów armii radzieckiej, którym podlegał personel techniczny.

Przeniesienie działań podkomisji do Tokar

Podkomisja po rozpoznaniu w terenie przeniosła lokalizację do Tokar. Za tą lokalizacją przemawiały: placówki Wojsk Ochrony Pogranicza oraz położenie Tokar przy głównej ulicy Siemiatycze – Wysokie Litewskie. Piąta podkomisja miała za zadanie wytyczenie granicy na odcinku około 135 km, tj. od punktu położonego o 400 – 500 metrów na wschód od Niemirowa do rozgałęzienia dróg znajdujących się kilometr na północny – wschód od wsi Krynki na północy województwa. Wytyczenie granicy w wielu przypadkach było związane z przemieszczeniem ludności pod względem narodowościowym, co regulowała umowa z 9 września 1944 r. zawarta pomiędzy Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką a Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego. 25 listopada 1945 r. zawarto pomiędzy stronami protokół dodatkowy do tej umowy, a w nim m.in. przedłużono termin przemieszczenia ludności do 15 czerwca 1946 roku.

Prace komisyjne

Komisja została zakwaterowana w rodzinnym domu pana Pawła Jankowskiego w Tokarach. Do pracy otrzymała do dyspozycji dwa duże pokoje. Na podwórku koło domu stało kilkanaście samochodów wojskowych oraz dwie radiostacje na bazie samochodów. Grupy geodetów każdego dnia były rozwożone w rejon, który miał być przekazany Związkowi Radzieckiemu. Tam wykonywano pomiary, a szkice były nanoszone na mapy. Kierownictwo komisji radzieckiej często wyjeżdżało do Mińska w celu złożenia sprawozdania oraz po nowe wskazane wytyczne. Po powrocie Rosjanie przywozili petycje przyłączenia Tokar do Związku Radzieckiego. Twierdzono, że 22 października 1939 r. w referendum mieszkańcy tej wsi wypowiedzieli się za przyłączeniem do zachodniej Białorusi. Natomiast władze polskie, ludność cywilna, WOP na czele z komendantem byłej placówki AK oraz księdzem Lipeckim byli za pozostawieniem wsi w granicach polskich.

Zasady podziału. Tokary. Wieś przecięta na pół.

Po przeprowadzeniu spisu mieszkańców pod względem przynależności narodowej okazało się, że zdecydowaną większość mieszkańców stanowili Polacy. Dlatego wieś podzielono na część polską i radziecką. 60 procent użytków rolnych o glebach urodzajnych oraz 17 gospodarstw w pełni zagospodarowanych przez polskich gospodarzy odeszło do ZSRR. Po polskiej stronie zostało 11. rodzin prawosławnych, lasy i zakrzaczone grunty. Prace związane z opisem gospodarstw wcielanych do ZSRR były wykonywane przez pracowników Państwowego Urzędu Repatriacyjnego przy udziale właścicieli, sołtysa i personelu radzieckiego. Pod koniec maja 1948 r. komisja zakończyła swoją prace.

Zakończenie prac komisji

4 czerwca  1948 r. zorganizowano w Tokarach obiad pożegnalny dla członków polskiej i radzieckiej podkomisji. Przyjęcie było zorganizowane dla 50 osób. Większość uczestników stanowili oficerowie polscy i radzieccy. Wszyscy musieli oddać broń, która została zamknięta w samochodach, które służyły za magazyny. Następnego dnia przedstawiciele jednej i drugiej strony przeszli na swoje terytoria. Polecono, by mieszkańcy podzielonych części również przeszli na swoje terytoria. Pożegnaniom podzielonych mieszkańców Tokar i ich rodzin nie było końca. Początkowo mogli swobodnie przekraczać granicę, odwiedzając swoich bliskich oraz doglądając części swoich gospodarstw i majątków znajdujących się po drugiej stronie. Jedni mówili wtedy, że taka granica nie utrzyma się długo i zostanie przesunięta na zachód, inni, że na wschód. Nie sprawdziło się to. Przez lata mieszkańcy zabiegali o wprowadzenie uproszczonego ruchu granicznego między rozdzielonymi częściami wioski. Niestety bezskutecznie.

Artykuł powstał na podstawie opowieści pana Romana Jankowskiego z Tokar – historyka amatora w którego domu dziadka pracowała komisja delimitacyjna.