Polski parowiec Wigry zatonął u wybrzeży Islandii 15 stycznia 1942 roku, gdy nad oceanem szalał wyjątkowo silny sztorm. Z całej załogi liczącej dwudziestu siedmiu marynarzy przeżyło tylko dwóch – Polak i Islandczyk.
Historia SS Wigry
Parowiec ten został zbudowany w 1912 r. jako River Dart, a w przededniu wojny kupiła go Bałtycka Spółka Okrętowa. Uroczystość podniesienia bandery odbyła się 23 maja 1939 r. w Stoczni Gdańskiej w Wolnym Mieście Gdańsku.
Wybuch wojny zastał SS Wigry w Antwerpii. Przez jakiś czas statek obsługiwał porty francuskie, a po upadku Francji – angielskie i śródziemnomorskie. W maju 1941 r. po raz pierwszy popłynął do Reykjaviku z ładunkiem cementu. Później wziął udział w konwoju SC. 42 przewożąc amunicję i broń, aby w listopadzie 1941 r. wypłynąć z Anglii w swoją drugą podróż do Islandii.
6 stycznia 1942 r. statek wyszedł w morze i dołączył do konwoju ON 53, płynącego do Nowego Jorku. Jednak po przebyciu około 400 mil morskich natrafił na silny sztorm. Wobec poważnych uszkodzeń (awaria kotła, utrata szalupy ratunkowej i tratw) kpt. Władysław Grabowski podjął decyzję o powrocie do Reykjaviku.
15 stycznia 1942 r., około godz. 12:00, statek przyjął uderzenia sztormu stulecia. Zdemolowany przez żywioł zaczął nadawać sygnał SOS, a załoga podjęła decyzję o opuszczeniu pokładu. W katastrofie zginęło 25 z 27 członków załogi, w tym 12 Polaków:
Władysław Grabowski – kapitan
Zygmunt Lewicki – I oficer
Czesław Nowak – III oficer
Wacław Przybysiak – radiooficer
Charles Peach – radiooficer łącznikowy (Kanadyjczyk)
Brunon Schmidt – I mechanik
Jerzy Zieliński – II mechanik
Aleksander Trućko – III mechanik
Marian Lewandowski – p.o. bosmana
Garðar Magnússon – starszy marynarz (Islandczyk)
Reginald Smalwood – starszy marynarz (Brytyjczyk)
Tadeusz Stachura – starszy marynarz
Witold Zeles – starszy marynarz (Łotysz)
Arthur Bernes – marynarz (Brytyjczyk)
William Catterell – młodszy marynarz (Brytyjczyk)
Jan Chmielewski – palacz
John Dixon – palacz (Brytyjczyk)
Ahmed Essa – palacz (Egipcjanin)
Franciszek Grzela – palacz
Ragnar Pálsson – palacz (Islandczyk)
John Ross – palacz (Brytyjczyk)
Edward Strarola – palacz (Łotysz)
Julian Caroll – kucharz (Brytyjczyk)
Roman Grabowski – steward
To właśnie dzięki wieloletnim staraniom Witolda Bogdańskiego, prezesa Stowarzyszenia Polonii Islandzkiej oraz kustosza pamięci statku Wigry, pamięć o „gdańskim” parowcu trwa nieprzerwanie na Islandii.
Mogiła marynarzy na cmentarzu Fossvogur w Reykjaviku
Mogiła marynarzy z SS Wigry znajduje się na cmentarzu w Reykjaviku. Na tablicy przy mogile znajduje się lista 25 ofiar z imionami i nazwiskami oraz datami i miejscami urodzin. Znalezienie tych wszystkich danych zajęło Witoldowi Bogdańskiemu osiem i pół roku, a najtrudniejsze w tej misji okazało się odszukanie śladów młodego Kanadyjczyka, który nie opuścił kapitana i stracił życie na tonącym statku.
Początkowo na cmentarzu stał drewniany krzyż, a w 1961 roku zastąpiono go pomnikiem. Pomnik „wymusili” w pewnym sensie marynarze z polskich statków Liwiec i Oksywie szczecińskiego armatora PŻM, które zawinęły do Islandii w czasie krótkiej historii linii Polska-Islandia, obsługiwanej od czerwca 1959 roku do stycznia 1960 roku. Odsłonięcia pamiątkowej płyty nagrobnej 8 września 1961 roku dokonała Auður Auðuns, członkini Alþingi i burmistrz miasta. Obecni byli przedstawiciele korpusu dyplomatycznego. Ambasador Halina Kowalska w swoim przemówieniu podziękowała Islandii, że pozwoliła polskim marynarzom spocząć na tej ziemi obok islandzkich kolegów. Na uroczystości obecny był jeden z dwóch ocalałych członków załogi, Bragi Kristjánsson. Odegrano hymny narodowe Polski i Islandii oraz marsz żałobny Chopina.
W 1989 roku za sprawą ówczesnego kierownika misji dyplomatycznej, dr. Stanisława Laskowskiego (Chargé d’affaires ad interim Polski), zamocowano metalową tablicę z nazwiskami polskich ofiar. W 2008 roku natomiast orzeł na płycie odzyskał swoją koronę.
Syn kapitana Władysława Grabowskiego, Wiesław, był na Islandii w 1968 roku. Złożył wtedy wieniec na mogile marynarzy. Wiedział, że ciała jego ojca w tym grobie nie ma. W czerwcu 2014 roku Wiesław przyleciał do Islandii ze swoimi synami i wnukiem. Witold zabrał go kutrem w miejsce, gdzie zatonął statek i bohatersko zginął jego ojciec. Wiesław złożył na oceanie wieniec z zapalonym zniczem, w ten sposób pożegnał ojca.
Tablica pamiątkowa
27 maja 2017 roku w Syðra Skógarnes, w obszarze, gdzie morze wyrzuciło na brzeg ofiary katastrofy z 1942 roku, miała miejsce wzruszająca i ważna dla Polonii, uroczystość odsłonięcia tablicy upamiętniającej tragedię statku SS Wigry oraz islandzkiego farmera Kristjána Kristjánssona. Człowiek ten bardzo zaangażował się w opiekę nad ocalałymi oraz w pomoc przy poszukiwaniu zwłok po tragedii, które przez kolejne dni ocean wyrzucał na plaże w różnych miejscach półwyspu.
Na gruncie należącym m.in. do Hallgrímura N. Sigurðssona, który jest potomkiem farmera, postawiony został kamień z tablicą, na której widnieje napis w języku islandzkim:
W hołdzie dla polskiego statku SS Wigry, który zatonął w pobliżu Hjörsey
15 stycznia 1942 roku i jego załogi.25 osób zginęło, 2 przeżyły.
W miejscu, gdzie większość ciał oddał ocean.
Z podziękowaniem dla Kristjána Kristjánssona, farmera z Syðra Skógarnes.
Stowarzyszenie Polonii Islandzkiej upamiętniło tę tragedię w jej 75. rocznicę.
Tablicę pamiątkową wykonała polska firma „Celstan” z Gdyni Kosakowa. Natomiast głaz, na którym umieszczono tabliczkę, został przetransportowany z miejsca, gdzie znaleziono zwłoki marynarzy.
Pamięć o marynarzach z parowca Wigry
Witold Bogdański od kilku lat konsekwentnie organizuje wystawy poświęcone parowcowi Wigry – dotychczas odbyły się już trzy, ukazujące jego losy i pamięć o załodze.
Pierwsza, dwutygodniowa wystawa miała miejsce w styczniu 2016 roku w Muzeum Morskim w Reykjaviku. Druga, półroczna, w tym samym muzeum w maju 2017 roku. Pokazano na niej model parowca Wigry, którego właścicielem jest Stowarzyszenie Polonii Islandzkiej.
Trzecia wystawa natomiast została zaprezentowana w Polsce, w Dworze Artusa w Gdańsku, 23 maja 2019 roku – czyli dokładnie w 80. rocznicę podniesienia bandery „Wigier”.
Coroczne spotkania Polonii przy mogile marynarzy
Historia załogi parowca Wigry ma szczególną wartość dla Polonii islandzkiej, ponieważ Polacy licznie pojawiają się przy mogile w dniu 1 listopada, aby oddać hołd marynarzom oraz połączyć się myślami z bliskimi, którzy odeszli, a którzy są pochowani w ojczyźnie. Ta mogiła stała się pewnym symbolem dla wszystkich, którzy nie mogą być w tym dniu na grobach swoich bliskich, przychodzą, aby zapalić znicz właśnie tutaj.
W 2020 roku przy wsparciu ówczesnego konsula, Jakuba Pilcha, uzyskano od dyrekcji cmentarza na ustawienie krzyża o wysokości 185 cm. Granitowy krzyż i płyta zostały wykonane w Polsce i przetransportowane drogą morską do Islandii. Metalową tablicę z nazwiskami polskich marynarzy pozostawiono przy starej płycie z 1961 roku.
