Każdy z nas słyszał przysłowie „Polak, Węgier – dwa bratanki…”, ale niewielu wie, że podobnych powiedzeń o Polsce i Polakach jest na świecie znacznie więcej. Od niemieckiego „polnische Wirtschaft” po szwedzkie „att slåss som en polack”, od tureckich legend o husarii po rosyjskie żarty o pijanych Lachach. W językach narodów zapisano cały katalog wyobrażeń o nas. Te frazy bywają dumne, ironiczne, a czasem bolesne. Jednakże razem tworzą fascynujące zwierciadło, w którym od wieków odbija się polska historia i charakter.
Nasi ,,kochani” Rosjanie i Niemcy
Zacznijmy od naszych „kochanych” zaborców z Berlina i Moskwy. Jak to często bywa, narody graniczące z Polską zapisały w swoim języku obraz Polski i Polaków w niezbyt pozytywnym świetle.
W niemieckich przysłowiach i idiomach Polska i Polacy kojarzą się przede wszystkim z niegospodarnością i nieporządkiem. Najbardziej znane powiedzenia to: Polnische Wirtschaft („polska gospodarka”) – bałagan, brak organizacji, nieprzewidywalność, Nach polnischer Art („po polsku”) – ironiczne określenie czegoś źle, niedbale, nieprofesjonalnie, Polnische Gründlichkeit („polska dokładność”) – niby dokładność, a w praktyce chaos. Do tego dochodzi: Polnische Woche („polski tydzień”) – brak punktualności, wszystko na ostatnią chwilę; Polnischer Abgang („polskie wyjście”) – nagłe zniknięcie bez pożegnania lub wyjaśnienia. W XIX wieku w Prusach funkcjonowało też powiedzenie Polnische Intrige („polska intryga”), wskazujące na przebiegłość i polityczną podstępność.
Negatywne opinie o Polakach zachowały się także w języku rosyjskim. Dwa najbardziej znane odnoszą się do rzekomego alkoholizmu: Пьяный как поляк („pijany jak Polak”) i Поляк с вином – враг свой („Polak z winem – własny wróg”), wskazujące na utratę rozsądku po alkoholu. Podobnie jak Niemcy, Rosjanie krytykowali polski nieporządek: Польский переполох („polski popłoch”) – nagły chaos, Польская смута („polski zamęt”) – nieporządek polityczny i społeczny XVII–XVIII w. Zachowały się też określenia piętnujące szlachtę: Польский пан („polski pan”) – ironia wobec nadętości i kłótliwości; Польская гордость хуже татарского ига („polska duma gorsza od tatarskiego jarzma”) – krytyka przesadnej dumy; Где два поляка, там три мнения („gdzie dwóch Polaków, tam trzy opinie”) – stereotyp indywidualizmu i sporów.
Dodatkowo warto dodać: Польский паныч, а в доме ни калач, ни калача („Polski panicz, a w domu ani bochenka”) – kpina z dumy szlachty polskiej, uchodzącej w oczach Rosjan za zarozumiałą, ale biedną oraz Польский шляхтич без земли – всё равно шляхтич („Polski szlachcic bez ziemi – i tak szlachcic”) – podkreślenie polskiego przywiązania do tytułów i stanu szlacheckiego.
Pozostali sąsiedzi
Nie mniej ciekawie wygląda obraz Polski i Polaków w językach naszych pozostałych sąsiadów.
W Czechach i na Słowacji przetrwało kilka powiedzeń wskazujących na romantyczną, niepraktyczną stronę Polaków. Najbardziej znane to: Polák, Maďar – dva bratři („Polak i Węgier – dwa bratanki”) – pozytywne określenie przyjaźni i wspólnoty losów; Po polsku snít („marzyć po polsku”) – ironiczne określenie na naiwną, nierealną fantazję; Poľská fantázia („polska fantazja”) – romantyczne, ale często niepraktyczne działanie.
Na Litwie stereotypy skupiają się na szlacheckiej dumie i rzekomym chaosie: Lenkų chaosas („polski chaos”) – brak porządku, Lenkas – didis ponas („Polak – wielki pan”) – ironiczne określenie nadętej postawy, Lenkas be žemės – vis tiek ponas („Polak bez ziemi, i tak pan”) – dowód szlacheckiego wyniosłego charakteru, Lenkų bajka („polska bajka”) – coś przesadnie wyidealizowanego lub nierealnego.
Białorusini i Ukraińcy utrwalili zarówno obraz przebiegłości, jak i dumy Polaków. W języku białoruskim: Ляхаўская блытаніна („liachowski bałagan”) – chaos i nieporządek, Лях без гонару – не лях („Polak bez honoru to nie Polak”) – duma narodowa, Лях галаву страціць, а гонару – ніколі („Lach głowę straci, ale honoru nigdy”) – waleczność, Паляк заўсёды пан („Polak zawsze pan”) – ironiczne określenie szlacheckiego wywyższania się.
W języku ukraińskim: Як поляк з чорта робить пана („jak Polak z diabła pana zrobi”) – spryt i przebiegłość, Лях хитрий, як чорт („Lach chytry jak diabeł”) – ironiczne określenie przebiegłości, Поляк без шаблі – не козак („Polak bez szabli to nie Kozak”) – odwaga i waleczność З поляком і чорт панібрат („z Polakiem i diabeł po kumotersku”) – wskazanie na przebiegłość i znajomości, czasem w lekko ironicznym sensie.
Polska w oczach sprzymierzeńców: bratanki, odwaga i wspólna historia
Nie wszyscy sąsiedzi postrzegali Polskę przez pryzmat stereotypów czy historycznych konfliktów. Szczególnie bliskie relacje łączyły nas z Węgrami. Historyczne więzi i wspólne doświadczenia wojenne znalazły swoje odbicie w języku, literaturze i przysłowiach. Najbardziej znane powiedzenie Polak i Węgier – dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki nie tylko odzwierciedlało wspólne losy militarne, ale także codzienną przyjaźń i wzajemną solidarność. W kulturze węgierskiej Polaków postrzegano jako odważnych, honorowych i lojalnych wobec przyjaciół: Lengyel bátorság („polska odwaga”) podkreślała waleczność w bitwach, a Lengyel hűség („polska wierność”) wskazywała na niezłomną lojalność wobec sojuszników.
Pozytywne opinie o Polakach pojawiały się także w Rumunii, zwłaszcza w XIX i XX wieku, w kontekście walk o niepodległość i wsparcia dla powstań narodowych. W języku potocznym i literaturze rumuńskiej Polaków określano jako polonezi viteji („odważni Polacy”), co podkreślało ich bohaterstwo, honor i gotowość do poświęceń. Słowa te wskazują nie tylko na podziw dla waleczności, ale też na respektowanie naszej niezależności i kultury w czasach, gdy granice i sojusze w Europie Środkowej były niezwykle zmienne.
Historia pokazuje, że takie pozytywne obrazy miały realne odzwierciedlenie w działaniach wojskowych i politycznych. Wspólne kampanie, wzajemne wsparcie w powstaniach i konflikty z silniejszymi sąsiadami budowały trwałą więź, która znalazła swoje miejsce w kulturze i języku. Te sympatie utrwalały się w literaturze, pamiętnikach i przysłowiach. Polacy byli pokazywani jako naród odważny, lojalny wobec przyjaciół i gotowy do współpracy w trudnych czasach.
Polska w oczach dalszych narodów: stereotypy i żarty zza oceanu i zza gór
Nie tylko bezpośredni sąsiedzi tworzyli obraz Polski i Polaków w swoich językach. Również dalsze kraje miały swoje stereotypy, przysłowia i idiomy o Polsce.
W Stanach Zjednoczonych powstały tzw. Polish jokes, czyli żarty o Polakach, powielające stereotypy o prostoduszności, naiwności czy nieporadności. Najbardziej znane przykłady to żarty w stylu: Why did the Polish man put sugar on the pillow? Because he wanted to have sweet dreams! – klasyczny przykład żartu o naiwnym myśleniu Polaka. Choć współcześnie uznawane za obraźliwe, pokazują, że stereotypy Polaków dotarły aż za Atlantyk.
W Wielkiej Brytanii i Irlandii w języku potocznym utrwaliło się kilka wyrażeń związanych z Polakami w kontekście pracy i pracowitości: Polish work czasem oznacza coś niedokładnego lub prowizorycznego, ale także „Polish efficiency” w ironicznej formie – coś robionego szybko, lecz nie zawsze starannie. Podobnie w Skandynawii – np. w Szwecji polsk hand („polska ręka”) bywa używane w sensie „ręka do wszystkiego”, czyli ktoś, kto robi różne rzeczy, czasem nieprofesjonalnie.
W Turcji i krajach Bliskiego Wschodu stereotypy są bardziej neutralne lub pozytywne. Polacy postrzegani są tam jako gościnni, uprzejmi i odważni, co częściowo wynikało z historycznych kontaktów wojskowych i dyplomatycznych. W literaturze orientalnej pojawiają się określenia podkreślające męstwo i honor Polaków, np. Polonya yiğitleri („bohaterscy Polacy”).
W Japonii i innych krajach Azji Polacy zaczęli być kojarzeni z kulturą, nauką i walką o niepodległość. Przykładem jest określenie w literaturze podróżniczej: Polish spirit – niezłomny duch narodu, który mimo trudnych dziejów zachowuje wolę walki i szacunek do tradycji.
Podrozdział pokazuje, że w percepcji narodów dalszych Polska była widziana mieszanie – od humorystycznych żartów w USA, przez ironię w Europie Zachodniej, po respekt i podziw w krajach Bliskiego Wschodu i Azji. Nawet setki kilometrów od granic, Polska i Polacy zajmowali miejsce w językach, literaturze i wyobraźni innych narodów.
Bibliografia:
- Domin, A. (2017). Stereotypowe poglądy na temat narodów Grupy Wyszehradzkiej. Czasopisma Ignatianum.
- Hartenberger, M. (2018). Stereotyp Polaka w kontekście badań etnolingwistycznych w ujęciu studentów państw sąsiadujących z Polską. Heteroglossia.
- Marczewska, M. (2019). Stereotypy etniczne we współczesnym polskim dyskursie publicznym. Res Historica.
