Był szlachcicem w Polsce, zesłańcem na Syberii, dom i sławę znalazł w Kraju Ussuryjskim. To co zebrał niech będzie przykładem dla przyszłych gospodarzy tej ziemi
Taki napis1 widnieje na pomniku Michała Jankowskiego. Ów monument znajduje się w Bezwierchowie. Osada leży na półwyspie nazwanym na cześć dzisiejszego bohatera Półwyspem Jankowskiego (rus. Полуостров Янковского). Dziś opowiemy Państwu kim był Polak, który tak bardzo zasłużył się w wielu dziedzinach nauki i wydatnie wpłynął na rozwój ziem nazywanych dziś Rosyjskim Dalekim Wschodem.
Pomnik Michała Jankowskiego. Fot. z archiwum Jeleny Siergiejewej, członkini Nadmorskiego Krajoznawczego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego [https://polonika.pl/polonik-tygodnia/pomnik-michala-jankowskiego-na-dalekim-wschodzie]
Młodość, powstanie i zsyłka Jankowskiego
Michał Jankowski urodził się 24 września 1842 roku w Złotorii koło Tykocina na Podlasiu. Pochodził z rodziny szlacheckiej a jego ojciec Jan Jankowski pracował jako carski urzędnik celny. Matka bohatera dzisiejszego tekstu Elżbieta z Więckowskich również wywodziła się z polskiej szlachty. Jedna z hipotez zakłada, że po zlikwidowaniu granicy celnej z Cesarstwem Rosyjskim rodzina przeniosła się w okolice Lublina, w którym to młody Jan miał ukończyć gimnazjum.
Zdecydowanie mniej mglistym okresem w życiu Michała Jankowskiego jawią się jego studia. Bohater dzisiejszego tekstu uczęszczał do Hory-Horeckiej Szkoły Rolniczej2 w dzisiejszych Horkach nieopodal Orszy. To właśnie podczas nauki w tej szkole Jankowski zaangażował się w działalność konspiracyjną i wstąpił w trakcie Powstania Styczniowego do oddziału dowodzonego przez kapitana Ludwika Zwierzdowskiego pseudonim Topór. Podkomendni Topora operowali na mohylewszczyźnie. Nasz dzisiejszy bohater nie mógł czuć się odosobniony, gdyż do wyżej wspomnianej jednostki zaciągnęło się wraz z nim wielu innych studentów wyżej wspomnianej wszechnicy. To właśnie pod Hory-Horkami 6 maja 1863 roku oddział powstańczy Topora stoczył swoją najsławniejszą zwycięską potyczkę. Wśród powstańców nie zabrakło również nauczycieli Naszego dzisiejszego bohatera. Za tak liczne i jawne wsparcie powstania styczniowego na szkołę spadły ciężkie represje.
Oddział, w którym walczył Jankowski został rozbity, a z powodu wrogości miejscowych chłopów dowództwo zdecydowało o jego całkowitym rozwiązaniu. Młody szlachcic został schwytany jeszcze w 1863 roku. Sąd carski w Wilnie skazał go na śmierć. Na szczęście wyrok śmierci zmieniono na ośmioletnią katorgę.
Więźniów przewieziono pociągami z Wilna do Smoleńska. Skazańcy resztę drogi musieli odbyć na piechotę w długich spowitych łańcuchami kolumnach. Katorżniczy marsz śmierci tak dobrze znany Naszym przodkom zajął Michałowi Jankowskiemu ponad półtorej roku. W tym czasie nasz dzisiejszy bohater przebył pieszo drogę o długości ponad 9000 kilometrów. Pierwszym miejscem zesłania Polaka był owiany złą sławą Nerczyńsk, a tak okrutne przeżycie jakim był marsz śmierci było dopiero początkiem katorgi młodego Jankowskiego.
Informacja z 1866 roku dotycząca skrócenia kary katorgi o połowę zastała Jankowskiego w Siwakowej nieopodal Czyty. Tam też dawny powstaniec poznał wielu innych uczestników zrywu niepodległościowego z 1863 roku. Wśród bojowników o niezawisłość Polski, których Jankowski miał okazję poznać znalazło się dwóch przyrodników: Benedykt Tadeusz Dybowski oraz Wiktor Ignacy Godlewski. W przyszłości ta znajomość odmieni losy niedoszłego absolwenta Hory-Horeckiej Szkoły Rolniczej.
Michał Jankowski w 1909 roku. Źródło: Русский: «Японская фотография Э. Хосита» (фотоателье, Владивосток). English: E. Hoshita Japanese Photo (photographer’s studio, Vladivostok)., Public domain, via Wikimedia Commons
Z kopalni złota nad Amur i Ussuri do Władywostoku
Katorga Michała Jankowskiego powinna zakończył się we wrześniu 1868 roku. Piszę powinna, ponieważ w wyniku pomyłki Polak w wyżej wskazanym terminie został wysłany na kolejne roboty przymusowe. Zaraz po wysłaniu na kolejne katorżnicze prace Nasz dzisiejszy bohater zwrócił się do władz carskich o wyjaśnienie sprawy. Dzięki temu już w listopadzie 1868 roku został zwolniony z obozu pracy oraz dostał pozwolenie władz na osiedlenie się w miejscowości Badajsk w obwodzie Irkuckim. Jankowski wkrótce podjął pracę jako górnik w kopalni złota.
W tym okresie Polak pozostawał w stałym kontakcie ze wspomnianymi wcześniej przyrodnikami. Ci coraz częściej zabierali młodszego kolegę na wyprawy badawcze. W okresie 1869-1872 dawny powstaniec interesował się nie tylko przyrodą, ale i bogactwem naturalnym Syberii. Z tego powodu w okolicach Czyty niejednokrotnie sam wyruszał na wyprawy w poszukiwaniu złota. Przełomowym w życiu Michała Jankowskiego okazał się rok 1872. W trzydziestym roku swojego życia Nasz dzisiejszy bohater wziął udział w niezwykłej ekspedycji naukowej, której przewodził Wiktor Godlewski. W wyprawie uczestniczył również Benedykt Dybowski. Polacy w tym roku rozpoczęli ponad 1000 kilometrową podróż na wschód. To właśnie w ciągu dwóch lat wyprawy Michał Jankowski nauczył się od swoich starszych kolegów przyrodników wielu cennych umiejętności w tym przede wszystkim preparowania oraz opisywania okazów przyrodniczych. W 1873 roku przyrodnicy płynąc przez Argun dotarli do rzeki Amur. Na tym jednak nie poprzestali i kolejnych miesiącach dotarli do ujścia rzeki Ussuri.
Wyprawa ta okazała się kluczową w życiu Michała Jankowskiego. Pod wpływem przeżyć ostatnich dwóch lat Polak postanowił porzucić dawne życie i osiedlić się na Rosyjskim Dalekim Wschodzie. Udział w ekspedycji Dybowskiego zapewnił dawnemu powstańcowi pewien rozgłos. Dzięki temu Jankowski otrzymał ofertę pracy na stanowisku zarządcy kopalni złota Askold nieopodal Władywostoku. Nasz rodak przystał na tę propozycję. W 1876 roku na świat przyszedł pierworodny syn dzisiejszego bohatera – Aleksander. Matka dziecka nie przeżyła porodu. W tej sytuacji Polak rozpoczął poszukiwania nowej partnerki. W 1877 roku Michał Jankowski ożenił się z pochodząca z buriackiej rodziny Olgą Kuzniecową. Para w krótce doczekała się swoich pierwszych dzieci. Dwa lata po ślubie Polak podjął decyzję o zakupie 550 hektarów ziemi na ówczesnym Półwyspie Sidemi dziś noszącym nazwę Półwysep Jankowskiego, która będzie miała decydujący wpływ na jego dalsze losy. Rok później Michał Jankowski wraz z żoną i trójką dzieci przenosi się na swoje gospodarstwo.
Tak jak wcześniej wspomnieliśmy Jankowscy wprowadzili się na swoje nowe ziemie w 1880 roku. Nowe miejsce, w którym przyszło osiedlić się dawnemu powstańcowi styczniowemu jawiło się jako wysoce niebezpieczne. Już samo spotkanie z lokalną fauną mogło zakończyć się szybką śmiercią. Najgroźniejsze były zdecydowanie tygrysy, chociaż ussuryjskie lamparty nie ustępowały na tym polu. Jednak to nie zwierzęta były największym problemem osadników. Najpoważniejsze zagrożenie dla gospodarstwa Jankowskiego stanowili Hunhuzi3. Z powodu nieustającego ryzyka gospodarze musieli zawsze trzymać broń palną w pogotowiu.
Gospodarstwo Polaka odgrywało bardzo ważną rolę dla regionu. Od samego początku działała na nim stadnina koni ściśle współpracująca z carskim garnizonem. Skromna stadnina, w której w 1880 roku znajdowało się jedynie sześć koni rozwinęła się do okazałej hodowli liczącej w 1896 roku ponad dwieście klaczy. Świadczy to dobitnie o wysokich zdolnościach hodowlanych Michała Jankowskiego.
Sybirak założył również hodowlę jeleni z rasy wschodniej znanych inaczej jeleniami sika. Polak opracował nowatorską metodę pozyskiwania poroża, dzięki której nie trzeba było zabijać zwierzęcia. Dodatkowo ten sam osobnik mógł w życiu kilka razy posiadać poroże oraz zachowywał w pełni zdolności rozrodcze. W przeciągu kilkunastu lat stado jeleni rozrosło ze skromnych kilkudziesięciu sztuk rozwinęło się do ponad 2000 osobników.
Gospodarstwo stworzone przez Polaka stało się chlubą całego Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Gubernator prowincji wysyłał wszystkich wizytujących region oficjeli na Półwysep Sidemi by Ci mogli z bliska podziewać kwitnące gospodarstwo. Za zasługi w rozwoju tej dziewiczej ziemi w 1890 roku za zgodą cara Aleksandra III Michałowi Jankowskiemu zniesiono dozór policyjny. Oznaczało to, że Polak mógł się osiedli na terenie całego Imperium Carów. Dawny powstaniec nie zdecydował się jednak na przeprowadzkę.
Niestrudzony biolog
Przez te wszystkie lata prowadzenia gospodarstwa Michał Jankowski nie zapomniał o swoim zamiłowaniu do biologii. W ciągu 25 lat spędzonych na Półwyspie Simeni Polak nieustannie zbierał, preparował i charakteryzował okazy napotkanej przez siebie flory oraz fauny. Nie tylko tej dalekowschodniej, ale również chińskiej i koreańskiej. Dawny powstaniec opisał ponad 100 gatunków motyli. Wśród innych badanych owadów Nasz dzisiejszy bohater sporo czasu poświęcił chrabąszczom. Prócz działalności stricte badawczej Polak współpracował z największymi muzeami w Rosji wysyłając im wcześniej spreparowane okazy roślin i zwierząt. Prócz tego z usług Jankowskiego korzystały również muzea w Warszawie, Berlinie, Paryżu oraz Lwowie. W 1887 roku Jankowski został członkiem Towarzystwa Badawczego Kraju Amurskiego. Zaangażował się również w budowę muzeum we Władywostoku, by w późniejszych latach współtworzyć jego zbiory.
Sybirak pasją do biologii zaraził swoje dzieci. Dwóch synów Michała Jankowskiego Aleksander oraz Jerzy zostali biologami i kontynuowali badania ojca. W 1897 roku ojciec wraz z dwoma potomkami uczestniczył w wyprawie badawczej do Korei. Na dowód uznania zasług całej rodziny Jankowskich w czasie wyprawy, jak i w kolejnych latach, wiele gatunków roślin i zwierząt otrzymało w nazwie oficjalny przymiotnik jankowski.
Trznadel Jankowskiego – jeden z gatunków odkrytych przez Michała Jankowskiego. Źródło: John Gerrard Keulemans, Public domain, via Wikimedia Commons
Inne dziedziny działalności Polaka
Hodowla oraz praca naukowa w dziedzinie biologii nie były jedynymi aktywnościami podejmowanymi przez Michała Jankowskiego. Polak na Rosyjskim Dalekim Wschodzie zajmował się również archeologią. Swoje prace przeprowadzał przede wszystkim u ujścia rzeki Sidemi. W trakcie wykopalisk odkryto przedmioty nieznanej wcześniej kultury wytworzone między VII a III wiekiem przed Chrystusem. Po opisaniu znalezisk Polak przekazał bezcenne skarby do muzeum Wschodnio-Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W toku późniejszych badań ustalono szerszy zasięg występowania ludów, na których materialne ślady jako pierwszy natrafił Polak. W 1972 roku na cześć Sybiraka cała kultura, której odkrywane rozpoczął w 1880 roku Nasz dzisiejszy bohater nosi nazwę ,,kultura Jankowskiego”.
Michał Jankowski działał również na rzecz rozwoju ekonomicznego regionu. Na początku ostatniej dekady XIX wieku wraz ze swoim wspólnikiem założył firmę wyrobów skórzanych Jankowski, Żułkiewicz & CO. W 1893 roku w stolicy Rosyjskiego Dalekiego Wschodu, Władywostoku, firma wybudowała swoją fabrykę. Niespełna 10 lat później w tym samym mieście powstała księgarnia nosząca nazwę Jankowski i Trusow.
Ostanie lata życia i upamiętnienie pioniera
W 1906 roku Polak postanowił pozostawić swoje gospodarstwo żonie i dzieciom oraz zamieszkać we Władywostoku. Rok wcześniej po ponad 40 latach przerwy od wojaczki Michał Jankowski po raz drugi w swoim życiu został żołnierzem. W czasie trwania wojny rosyjsko-japońskiej Nasz rodak stał na czele carskiego oddziału samoobrony granic. W latach 1906-1909 biolog skupił się na współpracy z muzeami w Irkucku, Chabarowsku oraz Władywostoku.
W 1908 Michał Jankowski przeszedł ciężkie zapalenie płuc. Zdarzenie to wydatnie odbiło się na zdrowiu Naszego dzisiejszego bohatera. W 1909 roku zaraz po uporaniu się z chorobą Polak w zgodzie z wytycznymi lekarzy wyjechał do Semej (daw. Semipałatyńsk) w dzisiejszym Kazachstanie. Ostatnim ,,ziemskim przystankiem” dawnego powstańca styczniowego było Soczi. Polak zmarł w tym czarnomorskim kurorcie 10 października 1912 roku w wieku 70 lat.
W okresie Związku Sowieckiego zacierano pamięć o wszystkich obcokrajowcach, którzy w XIX wieku przyczynili się do rozwoju Rosji. Podobnie było z Michałem Jankowskim, którego zasługi dla Rosyjskiego Dalekiego Wschodu usilnie marginalizowano. Sytuacja zmieniała się w 1972 wraz z konfliktem na linii ZSRS-ChRL Rosjanie postanowili usunąć azjatyckie nazwy geograficzne w przygranicznej strefie. Wtedy to właśnie Półwysep Sidemi został przemianowany na Półwysep Jankowskiego. Na cześć Naszego dzisiejszego bohatera nazwano również jeden szczyt znajdujący się w Kraju Nadmorskim. Michał Jankowski ma również ,,swoją” ulicę we Władywostoku oraz kilku innych miastach w Nadmorskim Kraju.
W 1991 roku w miejscowości Bezwierchowie powstał pomnik Michała Jankowskiego. Na uroczystości odsłonięcia pomnika zabrakło niestety delegacji z Polski. W późniejszych latach polscy dyplomaci i urzędnicy odwiedzali kilkukrotnie Półwysep Jankowskiego. W 2021 roku Andrzej Dera – sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP złożył w czasie swojej wizyty na Rosyjskim Dalekim Wschodzie złożył kwiaty pod pomnikiem Michała Jankowskiego.
- W języku rosyjskim. ↩︎
- W 1926 roku bolszewicy przekształcili Hory-Horecką Szkołę Rolniczą w Akademię Rolniczą Białoruskiej SRS. Dziś uczelnia funkcjonuje jako Białoruska Państwowa Akademia Rolnicza. ↩︎
- Byli to chińscy bandyci grasujący na dalekowschodnim pograniczu Rosji, od XIX wieku do 1949 roku. Składali się z chińskiego chłopstwa i żołnierzy, a także z zesłańców. ↩︎
Bibliografia
- Nowak E., Ludzie nauki w czasach najtrudniejszych: Wspomnienia o przyrodnikach, Poznań, 2013.
