Październik 1920 roku przyniósł przełomowy moment w historii Polski – zawarcie rozejmu z bolszewicką Rosją po dramatycznych miesiącach wojny. Decyzje podejmowane przy negocjacyjnym stole miały nie tylko wymiar militarny, ale również polityczny, kształtując losy młodego państwa. Jak wyglądały rozmowy, jakie były warunki rozejmu i jak zareagowało na nie społeczeństwo? Wszystko to pokazuje, jak cienka była granica między zwycięstwem a katastrofą.
Początek rozmów – Mińsk
Historia rozmów rozejmowych łudząco przypomina przebieg całego konfliktu polsko-bolszewickiego, bowiem sytuacja na froncie zmieniała się niczym w kalejdoskopie. Gdy 14 sierpnia 1920 roku polska delegacja, na czele której stał Jan Dąbski, wyruszała z Warszawy do Mińska, państwo polskie znajdowało się na krawędzi upadku. Zaledwie dwa miesiące później, gdy podpisywano rozejm w Rydze, w nieporównywalnie gorszym położeniu była już bolszewicka Rosja.
Rokowania w stolicy dzisiejszej Białorusi rozpoczęły się 17 sierpnia 1920 roku. Przewodniczącym polskiej delegacji był Jan Dąbski, a w jej skład wchodzili m.in. dr Stanisław Grabski, Kazimierz Olszowski oraz Adam Mieczkowski. Stronie bolszewickiej przewodził łotewski komunista Karl Daniszewski, którego Dąbski określił mianem fanatycznego rewolucjonisty.
Komuniści, przekonani o swoim zwycięstwie, próbowali narzucić Polsce niezwykle ciężkie warunki rozejmu. Domagali się uznania pełnomocnictw delegatów reprezentujących bolszewicką Ukrainę, co oznaczałoby faktyczne uznanie tego tworu państwowego i rezygnację z koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego. Jak później wspominali członkowie polskiej delegacji, kwestia ukraińska stanowiła dla strony sowieckiej sprawę najwyższej wagi.
19 sierpnia, po wygłoszeniu przez Polskę deklaracji, Sowieci przedstawili swoje żądania: natychmiastowa demobilizacja, ograniczenie liczebności armii do 50 tysięcy żołnierzy, przekazanie broni oraz sprzętu Rosjanom i Ukraińcom, a także swobodny tranzyt ludzi i towarów przez terytorium Polski. Dodatkowo żądano oddania pod kontrolę rosyjską odcinka linii kolejowej Wołkowysk–Białystok–Grajewo.
Polska delegacja nie mogła przystać na tak wygórowane warunki, zwłaszcza że sytuacja militarna zaczęła się wyraźnie poprawiać. 28 sierpnia Polacy wystąpili z wnioskiem o zmianę miejsca rokowań. Rząd łotewski zgodził się, by dalsze rozmowy odbywały się w Rydze. Ostatnie spotkanie delegacji polskiej i sowieckiej w Mińsku miało miejsce 2 września 1920 roku.
Ryga – finał rokowań
Na miejsce obrad delegacji wybrano Pałac Czarnogłowców w Rydze. To właśnie tam podpisano rozejm z 12 października 1920 roku oraz późniejszy traktat pokojowy. Tym razem po stronie sowieckiej przewodził Adolf Joffe, człowiek bardziej doświadczony w dyplomacji niż Daniszewski, a polską delegacją, liczącą około 80 osób, kierował ponownie Jan Dąbski. Pierwsze posiedzenie, szósta kolejka rozmów rozejmowych, odbyło się 21 września 1920 roku. Polska zadeklarowała uznanie istnienia Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, co było niezbędnym krokiem w kierunku trwałego pokoju.
Kolejne dwa posiedzenia dotyczyły wymiany deklaracji obu stron. Polacy zaproponowali utworzenie czterech komisji (głównej, terytorialnej, prawnej oraz ekonomiczno-finansowej), na co Sowieci przystali, i od 28 września komisje przystąpiły do pracy. Tego samego dnia Joffe przedstawił projekt przebiegu granicy i zażądał uznania władz sowieckiej Białorusi, Ukrainy oraz Litwy. Propozycja ta nie odpowiadała jednak sytuacji militarnej końca września, gdy polskie wojska posuwały się znacznie dalej na wschód.
Duże znaczenie miały także rozmowy niejawne, prowadzone jedynie przez najwyższe osoby delegacji po niemiecku, podczas których ustalono finalny przebieg granicy. Coraz lepsza sytuacja Polski na froncie zmusiła bolszewików do ustępstw. W dniu 4 października poruszono kwestie zwrotu dóbr kultury i złota, przyznania Polsce korytarza do Łotwy oraz kontroli nad linią kolejową Równe–Sarny–Łukiniec. Z kolei 5 października osiągnięto porozumienie w sprawach nieingerowania w wewnętrzne sprawy oraz kwestiach ekonomicznych, w tym złota należnego Polsce. Protokół przewidywał podpisanie traktatu 8 października, jednak ostatecznie podpisano go 12 października podczas dziewiątego posiedzenia plenarnego.
Podpisanie traktatu i jego główne założenia
Ceremonia podpisania rozejmu w Pałacu Czarnogłowców miała uroczysty, oficjalny charakter. Szefowie delegacji złożyli podpisy pod protokołem, który formalnie określał przebieg granic, zasady zwrotu dóbr kultury i złota oraz regulował kwestie ekonomiczne między stronami. Obserwatorzy mogli dostrzec, jak kilka miesięcy dramatycznych walk kończy się symbolicznym aktem. Całość przebiegała w atmosferze dyplomatycznej powagi, podkreślającej znaczenie porozumienia dla stosunków polsko-sowieckich oraz dla stabilizacji regionu i odbudowy młodego państwa.
Wraz z umową o rozejmie podpisano również traktat preliminarny pokoju, choć w tym miejscu skupiamy się wyłącznie na zawieszeniu broni. Sygnatariuszem obu dokumentów była także Ukraińska SRR, a strona polska, podpisując traktaty, zobowiązała się do uznania zarówno białoruskiego, jak i ukraińskiego państwa komunistycznego, co oznaczało zerwanie z koncepcją federacyjną Józefa Piłsudskiego.
Rozejm regulował szczegółowo warunki wstrzymania działań wojennych oraz przyszły porządek na terenach frontowych. Walki miały ustać po 144 godzinach od podpisania umowy czyli o północy 18 października 1920 roku, a wojska obu stron pozostawały na zajmowanych pozycjach. Oddziały rosyjsko-ukraińskie zostały odsunięte o 15 kilometrów od linii frontu. Utworzono strefę neutralną, którą tymczasowo zarządzała strona, do której dane terytorium miało przypaść po zawarciu pokoju. Po ratyfikacji preliminariów pokojowych armie wycofały się na swoje terytoria, pozostawiając trzydziestokilometrowy pas zdemilitaryzowany.
Umowa zakazywała represji wobec ludności cywilnej, rekwizycji czy wywłaszczeń oraz nakazywała pozostawienie nietkniętego mienia publicznego i prywatnego. Powołano Mieszaną Wojskową Komisję Rozjemczą, która miała nadzorować przestrzeganie warunków rozejmu i rozstrzygać ewentualne spory. Zawieszenie broni wprowadzono na 21 dni, z możliwością automatycznego przedłużenia aż do podpisania ostatecznego traktatu pokojowego.
Relacje polskiej ulicy na rozejm
Podpisanie rozejmu wywołało w kraju złożone i wielowymiarowe reakcje społeczne. Po kilkunastu miesiącach wojny, która pochłonęła ogromne ofiary i zrujnowała gospodarkę, przeważała ulga. Wielu Polaków, zwłaszcza w centralnych województwach, przyjęło wiadomość o zakończeniu działań zbrojnych z radością i nadzieją na szybki powrót do normalności. W miastach organizowano skromne wiece i modlitwy dziękczynne. W prasie podkreślano, że koniec walk oznacza przede wszystkim szansę na odbudowę zniszczonej infrastruktury i życia codziennego.
Jednocześnie w środowiskach politycznych, wojskowych i inteligenckich słychać było głosy sceptycyzmu. Obawiano się, że osłabiona po klęsce warszawskiej strona sowiecka może wykorzystać rozejm jedynie do wzmocnienia sił i przygotowania kolejnej ofensywy. W prasie narodowej i konserwatywnej pojawiały się komentarze przestrzegające przed „naiwną wiarą w szczerość Moskwy”, a w środowiskach patriotycznych debatowano nad granicami i bezpieczeństwem Kresów Wschodnich.
Środowiska lewicowe i robotnicze natomiast akcentowały konieczność zakończenia wojny, widząc w rozejmie szansę na odbudowę kraju, stabilizację społeczną i wzmocnienie pozycji rządu. Społeczeństwo reagowało więc dwutorowo: z jednej strony z ulgą i radością, z drugiej z niepokojem i ostrożnością. Postawy te odzwierciedlały zarówno zmęczenie wojną, jak i świadomość trudności, jakie nadal czekały młode państwo.
Bibliografia:
- Drozdowski M., Jan Dąbski – przewodniczący polskich delegacji w Mińsku i Rydze. Próba reinterpretacji postaci, w Dzieje Najnowsze, Rocznik LVI – 2024, 3, Kraków 2024.
- Szumiło M., Geneza traktatu ryskiego – październikowy rozejm 1920 roku, https://przystanekhistoria.pl/pa2/tematy/wojna-polsko-bolszewick/86818%2CGeneza-traktatu-ryskiego-pazdziernikowy-rozejm-1920-roku.html [dostęp na 12.10.2025].
- 3 Zakrzewski S., OD WOJNY DO POKOJU… TRAKTAT RYSKI, 18 MARCA 1921 ROKU, Warszawa 2021.
