Daleko od Warszawy, w Petersburgu, Polacy starali się zaznaczyć swoją obecność w rosyjskiej Dumie. Choć byli nieliczni, aktywnie podejmowali tematy związane z prawami mniejszości, edukacją i kulturą. Kim byli posłowie polskiego pochodzenia i w jaki sposób próbowali wpływać na debatę publiczną w stolicy imperium? Ich działania pokazywały, że nawet w odległym parlamencie narodowa tożsamość i współpraca miały znaczenie.
Rosja 1905 roku – kolos na glinianych nogach
Zanim powiemy sobie o naszych rodakach w Dumie1, musimy zrozumieć, jak w tym autorytarnym państwie doszło do powstania takiego organu. Rewolucja 1905 roku wybuchła w wyniku rosnącego niezadowolenia społecznego, klęsk wojennych i żądań reform politycznych, które groziły destabilizacją imperium. Car Mikołaj II zgodził się na demokratyzację kraju tylko i wyłącznie z powodu widma rychłego upadku państwa. Przyszły parlament miał obradować w stołecznym Pałacu Taurydzkim.
Pierwsze trwające prawie miesiąc wybory zakończyły się 3 kwietnia 1906 roku2. Wśród licznych poddanych władcy Rosji znaleźli się również Polacy. Nasi rodacy uznali, że podobnie do pozostałych zaborów tak i w petersburskim parlamencie powinna się znaleźć się grupa reprezentujące polskie interesy. Na łamach swojej książki Polityka Polska i odbudowa państwa Roman Dmowski odniósł się do swojego udziału w wyborach do Dumy:
Naszym celem było stworzenie poważnego przedstawicielstwa polskiego w państwie rosyjskim, które by swym postępowaniem zmusiło Rosję do liczenia się z Polską i które by dla Polski zdobyło stopniowo na zewnątrz znaczenie czynnika polityki europejskiej. Wytrwałą walką polityczną w państwie rosyjskim spodziewaliśmy się odzyskać dla kwestii polskiej utracone po roku 1864 miejsce na terenie międzynarodowym.
Królestwo Polskie otrzymało 36 z 499 mandatów wyborczych. W wyborach wzięły udział partie prawicowe, wśród których możemy wymienić Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Stronnictwo Polityki Realnej oraz Związek Postępowo-Demokratyczny. Partie lewicowe i centrowe natomiast zbojkotowały wybory. Polacy zdobyli 34 na 36 mandatów. Wkrótce potem doszło do powstania Koła Polskiego w Dumie.
Koło Polskie w Dumie
Polacy w Dumie utworzyli dwa odrębne koła poselskie. Teraz przyjrzymy się temu z Kongresówki, czyli zasadniczemu Kołu Polskiemu. Do pierwszego klubu weszło wszystkich 34 polskich posłów wybranych w dawnym Królestwie Polskim. Zanim jednak mogli oni wnieść cokolwiek znaczącego w obrady petersburskiego parlamentu, Duma została rozwiązana – car uczynił to po zaledwie 72 dniach. Głównymi powodami były skrajnie opozycyjny wobec Mikołaja II charakter I Dumy oraz całkowita niemożność osiągnięcia kompromisu. Parlament był dla samodzierżawcy instytucją wymuszoną i zwalczaną od samego początku swojego istnienia.
Podobnie wyglądała historia II Dumy. Polacy zdobyli wszystkie 37 mandatów w Kongresówce i ponownie, jak jeden mąż, utworzyli Koło Polskie. Niestety losy II Dumy były zbliżone do jej poprzedniczki. Obradująca od lutego do czerwca 1907 roku niższa izba carskiego parlamentu była równie wroga Mikołajowi II. Jednymi z głównych opozycjonistów wobec władcy byli przedstawiciele mniejszości narodowych, w tym Polacy. W związku z tym Mikołaj II rozwiązał II Dumę.
Kolejne wybory zorganizowano w październiku–listopadzie 1907 roku. Aby ograniczyć znaczenie mniejszości narodowych, znacznie zmniejszono liczbę posłów w „gorących” okręgach, w tym w Polsce. Tym razem Polacy otrzymali jedynie 14 mandatów. Dwunastu z nich po raz trzeci utworzyło Koło Polskie. Nowy parlament, zdominowany przez popleczników cara, przetrwał do końca swojego urzędowania, tj. 1912 roku.
Ostatnie wybory w carskiej Rosji odbyły się w październiku 1912 roku. Kongresówka otrzymała tym razem jeszcze mniej mandatów – jedynie 11. Dziewięciu z jedenastu wybranych parlamentarzystów z Polski utworzyło po raz ostatni Koło Polskie. Parlament obradował głównie do wybuchu I wojny światowej, a później ograniczył się do symbolicznej roli. W skład ostatniej Dumy nie wszedł Roman Dmowski, który zrezygnował ze startu w wyborach.
Koło Kresowe
Oczywistym jest, że obecność Polaków w Imperium Rosyjskim nie ograniczała się do Kongresówki. Nasi rodacy z Ziem Zabranych również startowali w wyborach do carskiego parlamentu i odnosili w nich sukcesy. Polacy z ziem położonych na wschód od Królestwa Polskiego założyli oddzielne koło poselskie, ściśle współpracujące z Kołem Polskim. W uproszczeniu można je nazwać Kołem Kresowym, choć formacja ta często zmieniała nazwę. W I Dumie funkcjonowała jako Parlamentarna Grupa Kresów Zachodnich, w II Dumie – jako Koło Posłów Polaków Konstytucjonalistów Litwy i Rusi, a ostateczną nazwę przyjęła wraz z początkiem obrad III Dumy. Dlatego od 1907 do de facto 1917 roku w rosyjskim parlamencie istniało Koło Posłów Polaków z Litwy i Rusi.
Największym sukcesem wyborczym Kresowian były wybory do I Dumy, gdy w dziewięciu guberniach, w tym wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej, wołyńskiej i kijowskiej, zdobyli mandaty poselskie. Członkowie Koła Polskiego z Kongresówki rekrutowali się głównie z inteligencji miejskiej, urzędników, nauczycieli i drobnej szlachty, byli zwykle wykształceni i aktywni politycznie, często opowiadając się za reformami i prawami Polaków. Koło Kresowe tworzyli w dużej mierze ziemianie i właściciele większych majątków z Ziem Zabranych, bardziej konserwatywni i częściowo lojalni wobec cara. Te różnice sprawiały, że Koło Polskie było zwykle bardziej opozycyjne wobec władzy, podczas gdy Koło Kresowe działało w granicach dopuszczalnych przez carską administrację.
Liczba posłów Koła Kresowego w Dumie stopniowo malała. Po I Dumie, w której zasiadało 21 parlamentarzystów, w II było ich 12, w III – 7, a w IV – 6. W kolejnych kadencjach reprezentacja koncentrowała się głównie w guberniach wileńskiej i kowieńskiej, które stały się jedynymi regionami, skąd wybierano polskich posłów.
Obszary działalności połączonych sił polskich w Dumie
Obszary działalności połączonych sił polskich w Dumie koncentrowały się na kilku kluczowych płaszczyznach, w których polscy parlamentarzyści starali się reprezentować interesy narodowe i społeczne. Po pierwsze, szczególną uwagę poświęcano prawom mniejszości narodowych. Zarówno członkowie Koła Polskiego z Kongresówki, jak i Kresowiacy interweniowali w sprawach ograniczeń językowych, edukacyjnych i administracyjnych, dążąc do zachowania polskiej tożsamości w ramach carskiego państwa. W praktyce oznaczało to m.in. inicjowanie debat nad szkolnictwem w języku polskim, finansowaniem polskich szkół i ochroną polskiej kultury w administracji lokalnej.
Drugim obszarem była edukacja i rozwój kulturalny. Posłowie polscy podejmowali działania mające na celu wsparcie polskich instytucji oświatowych, bibliotek, stowarzyszeń naukowych i kulturalnych. Koło Polskie, rekrutujące się głównie z inteligencji miejskiej, często wnosiło inicjatywy ustawodawcze i wnioski kontrolne dotyczące edukacji, podczas gdy Koło Kresowe koncentrowało się także na sprawach właścicieli ziemskich, próbując chronić prawa majątkowe i lokalne tradycje.
Po trzecie, istotnym elementem działalności była współpraca między obiema grupami posłów polskich. Pomimo różnic społecznych i politycznych, Koło Polskie i Koło Kresowe konsultowały wspólne stanowiska w sprawach dotyczących Polaków w całym Imperium Rosyjskim. Ta współpraca pozwalała skuteczniej reprezentować interesy narodowe, nawet wobec ograniczonego wpływu w Dumie. Z czasem jednak, w wyniku ograniczeń wyborczych i spadku liczby posłów, aktywność polityczna koncentrowała się głównie w guberniach wileńskiej i kowieńskiej, stając się symbolicznym ogniwem reprezentacji polskiej w rosyjskim parlamencie.
Łącznie działania te obejmowały prawo, edukację, kulturę i ochronę majątków, tworząc spójną polityczną obecność Polaków mimo ograniczonej liczby mandatów.
Najwybitniejsi polscy parlamentarzyści Państwowej Dumy
Jednym z najwybitniejszych polskich parlamentarzystów Państwowej Dumy był Roman Dmowski. Jako lider Koła Polskiego w Petersburgu, Dmowski aktywnie zabiegał o prawa mniejszości, rozwój edukacji i ochronę interesów Polaków. Współpracował z innymi posłami, takimi jak Jan Gralewski, Władysław Grabski czy Alfons Parczewski, którzy podejmowali inicjatywy ustawodawcze w zakresie szkolnictwa, gospodarki i życia kulturalnego. Koło Polskie reprezentowało głównie inteligencję miejską, nauczycieli, urzędników i drobną szlachtę.
Równolegle działało Koło Kresowe, skupiające posłów z ziem wschodnich, głównie z Litwy, Białorusi i Ukrainy. W jego skład wchodzili m.in. Stanisław Wańkowicz, Wawrzyniec Puttkamer i Maciej Cijūnėlis. Kresowiacy, pochodzący głównie z ziemiaństwa i właścicieli majątków, byli bardziej konserwatywni i w mniejszym stopniu opozycyjni wobec cara. Ich działalność koncentrowała się na ochronie interesów lokalnych, wsparciu szkolnictwa i inicjatywach gospodarczych. Z każdą kolejną kadencją liczba posłów Kresowych malała, ostatecznie ograniczając reprezentację do gubernii wileńskiej i kowieńskiej.
Poza Dmowskim, w Dumie znaczącą rolę odgrywali m.in. Józef Ostrowski, Marian Chełchowski, Wiktor Jaroński i Józef Świeżyński. Polscy parlamentarzyści, choć nieliczni, stanowili istotny głos w Dumie, koordynując działania między Kołem Polskim a Kresowym i podejmując inicjatywy, które wzmacniały pozycję Polaków w imperium rosyjskim. Ich wysiłki pokazywały, że narodowa tożsamość i współpraca mogły mieć realne znaczenie nawet w autorytarnym państwie.
Polscy parlamentarzyści w Dumie, zarówno z Koła Polskiego, jak i Kresowego, wykazali się konsekwencją i determinacją w obronie interesów narodowych. Ich działania obejmowały kwestie edukacji, kultury, praw mniejszości oraz ochrony majątków, pokazując, że nawet w warunkach ograniczonej liczby mandatów możliwe było skuteczne reprezentowanie Polaków. Współpraca między obiema grupami, mimo różnic społecznych i politycznych, umożliwiała wypracowywanie wspólnych stanowisk i zwiększała wpływ Polaków na debatę w carskim parlamencie. Działalność posłów Dumy pozostaje przykładem strategicznego i odpowiedzialnego działania w trudnych warunkach politycznych, a ich osiągnięcia wciąż stanowią ważny fragment historii polskiego parlamentaryzmu.
- Duma, a dokładniej Duma Państwowa (ros. Государственная Дума) – niższa izba parlamentu w Imperium Rosyjskim powołana w 1906 roku po rewolucji 1905 roku w ramach prób demokratyzacji państwa. Miała ograniczone kompetencje ustawodawcze i kontrolne, a jej działalność była ściśle nadzorowana przez cara. ↩︎
- Wszystkie daty w tekście podano według kalendarza gregoriańskiego, powszechnie obowiązującego obecnie w Polsce, zamiast używanego wówczas w Rosji kalendarza juliańskiego. ↩︎
Bibliografia:
- Dmowski R., Polityka polska i odbudowanie państwa, Warszawa 1925.
- Flisak D., Polacy w carskiej Dumie w latach 1907– 1914, https://www.infolotnicze.pl/2017/06/07/polacy-w-carskiej-dumie-w-latach-1907-1914/ [dostęp na 06.10.2025].
- Jurkowski R., Polacy w Dumie Państwowej Поляки в Государственной думе Российской империи, https://www.polskipetersburg.pl/hasla/polacy-w-dumie-panstwowej [dostęp na 06.10.2025].
- Koło Kresowe, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%82o_Kresowe [dostęp na 06.10.2025].
- Koło Polskie w Dumie, https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%82o_Polskie_w_Dumie [dostęp na 06.10.2025].
