Maria Antonina Czaplicka (1884–1921) była jedną z najbardziej niezwykłych postaci w historii polskiej i europejskiej antropologii. Pochodząca z Warszawy badaczka, której życie przypadło na czas przełomów historycznych, zapisała się w dziejach nauki jako pierwsza kobieta wykładająca antropologię w Oksfordzie oraz jako odważna eksploratorka Syberii. Jej prace o szamanizmie i kulturach rdzennych ludów północnej Azji pozostają do dziś cennym źródłem wiedzy, a jednocześnie świadectwem wytrwałości i determinacji kobiety, która musiała walczyć o swoje miejsce w świecie zdominowanym przez mężczyzn.
Droga edukacyjna i pierwsze prace naukowe
Maria Czaplicka wychowywała się w Warszawie w 1884 r. w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jej ojciec był urzędnikiem kolejowym. Od dziecka odznaczała się wieloma talentami i pasją do nauki. Uczyła się w Towarzystwie Kursów Naukowych. Już wtedy oddawała się – wraz ze swoją przyjaciółką Zofią Nałkowską – swojej pierwszej pasji, czyli literaturze i poezji. Podejrzewa się, że to właśnie pisarką lub poetką Maria Czaplicka planowała zostać w młodości. W latach 1910-1911 współpracowała z redakcją warszawskiego czasopisma „Odrodzenie”, które publikowało wiersze jej autorstwa1.
Czaplicką ciągnęło także do nauki. Można powiedzieć, że była żądna wiedzy, a do tego inteligentna i uzdolniona. Już w młodości zetknęła się z nielegalnym Uniwersytetem Latającym – jedyną instytucją umożliwiającą kobietom dostęp do wyższego wykształcenia. Jej talent i ambicja szybko zostały dostrzeżone, co pozwoliło jej uzyskać Stypendium Kasy im. Mianowskiego i wyjazd do Anglii2.
Z Londynu na Syberię
Czaplicka w Londynie studiowała na katedrze antropologii w Bedford Women Collage, która była częścią London School of Economics3. W zajęciach często towarzyszył jej Bronisław Malinowski, z którym znała się i przyjaźniła. Poczas nauki, profesor uczelni Charles Gabriel Seligman zaproponował Czaplickiej kontynuację studiów na Uniwersytecie Oksfordzkim. To właśnie tam trafiła pod opiekę wykładowcy R. R. Maretta, który został jej mentorem. To właśnie on skierował zainteresowania antropologiczne Czaplickiej na Syberię4. Jak się okazało – zdeterminowało to jej dalsze życie. Czaplicka swój dyplom z antropologii uzyskała w 1912 r.5
Pod opieką R. R. Maretta Czaplicka zajęła się badaniem rdzennych ludów Syberii, co zaowocowało publikacją fundamentalnej pracy Aboriginal Siberia (1914). Była to pierwsza tak obszerna synteza wiedzy o ludach syberyjskich, oparta na dostępnych źródłach etnograficznych i podróżniczych, która szybko zdobyła uznanie w świecie naukowym. Ale mentor Czaplickiej widział w niej dalszy potencjał. Zwłaszcza, że poza swoją wiedzą i talentem naukowym miała jeszcze jedną przewagę nad brytyjskimi badaczami. Mówiła płynnie po rosyjsku6.
Wyprawa syberyjska Czaplickiej
Największym przedsięwzięciem badawczym Czaplickiej była ekspedycja nad Jenisej, zorganizowana w latach 1914–1915 dzięki stypendium Mary Ewart Travelling Scholarship. Wyprawa rozpoczęła się w trudnym czasie, tuż przed wybuchem I wojny światowej, a jej uczestnikami byli m.in. Henry Usher Hall i Maud Doria Haviland. Ostatecznie, po wybuchu wojny, towarzyszył jej jedynie Hall. Badacze przebyli ponad trzy tysiące mil w głąb Syberii, docierając do obszarów praktycznie nieznanych nauce. Czaplicka nie tylko prowadziła obserwacje i spisywała szczegółowe notatki, lecz także dokumentowała życie codzienne ludów syberyjskich, zbierała przedmioty etnograficzne dla muzeów, fotografowała i gromadziła próbki przyrodnicze7.
Rezultaty wyprawy ukazały się drukiem w książce My Siberian Year (1916), będącej jednocześnie relacją podróżniczą i naukowym raportem. Czaplicka przedstawiła w niej niezwykle plastyczny obraz Syberii i jej mieszkańców, podkreślając bogactwo kultur, ale też trudne realia życia w warunkach klimatycznych i politycznych. Sprzeciwiała się uproszczonym stereotypom zachodnich badaczy, takim jak pojęcie „arktycznej histerii”, które interpretowała nie jako egzotyczne zaburzenie, lecz reakcję na ekstremalne warunki życia. Jej podejście nosiło wyraźne znamiona kulturowego relatywizmu, co czyniło ją prekursorką nowoczesnych nurtów w antropologii8.
Sława i międzynarodowe uznanie
Maria Czaplicka już w 1914 roku, krótko po rozpoczęciu ekspedycji syberyjskiej, została członkinią Królewskiego Towarzystwa Antropologicznego. Rok później uzyskała doktorat z antropologii – jako jedna z pierwszych kobiet w Europie i na świecie. W czasie I wojny światowej angażowała się w różne inicjatywy akademickie i społeczne: pracowała przy uprawie warzyw w Gloucestershire, działała w Lady Margaret Hall, organizowała spotkania towarzyskie, a także prowadziła wykłady w Muzeum Historii Naturalnej.
Po wydaniu My Siberian Year Czaplicka prowadziła liczne wykłady w Wielkiej Brytanii, publikowała w prasie i uczestniczyła w debatach politycznych, zwłaszcza dotyczących Rosji i Polski. Pisała także hasła do Encyklopedii religii i etyki Jamesa Hastingsa9.
Antropologia w Oksfordzie
Czaplicka kontynuowała pracę naukową w Wielkiej Brytanii. Została pierwszą kobietą zatrudnioną na stanowisku wykładowcy antropologii na Uniwersytecie Oksfordzkim. Wykładała tam religioznawstwo i etnografię, przyciągając uwagę zarówno studentów, jak i środowisk naukowych. Jej książka The Turks of Central Asia (1918) rozszerzyła zainteresowania badawcze na inne ludy Azji, pokazując jej szeroką erudycję i zdolność do syntetyzowania materiału źródłowego10.
W 1920 r. Royal Geographical Society uhonorowało ją prestiżową nagrodą Murchison Grant za wkład w badania nad Syberią. Było to jedno z najwyższych wyróżnień, jakie mogła wówczas otrzymać kobieta-naukowiec. Jednocześnie jednak Czaplicka borykała się z trudnościami finansowymi. Dodatkowo po wygaśnięciu stypendium w Oksfordzie zmuszona była przyjąć stanowisko w Bristolu, a jej sytuacja życiowa stawała się coraz bardziej niepewna11.
Nagła i tragiczna śmierć
W 1921 r., mając zaledwie 37 lat, Maria Czaplicka odebrała sobie życie poprzez zażycie trucizny. Decyzję tę poprzedziły problemy materialne, brak stabilizacji zawodowej i dodatkowo niespełnione nadzieje na uzyskanie kolejnego stypendium. Spekuluje się, że w tle mogła też pojawić się niespełniona miłość. Ta nagła i niespodziewana śmierć przerwała rozwój kariery, która mogła wnieść jeszcze wiele do antropologii światowej.
Mimo krótkiego życia Czaplicka pozostawiła po sobie dzieła, które do dziś są źródłem wiedzy i inspiracji. Jej archiwalia przechowywane są m.in. w Somerville College w Oksfordzie oraz w University Museum of Archaeology and Anthropology w Filadelfii. W 1999 r. wydano ponownie trzy najważniejsze książki badaczki, co przywróciło jej miejsce w historii nauki. Warto wspomnieć, że Maria Czaplicka była także kobietą, która przełamywała bariery obyczajowe i akademickie, torując drogę kolejnym pokoleniom badaczek12.
Wkład Czaplickiej w rozwój historii antropologii
Maria Czaplicka należy do grona pionierów, którzy zmienili sposób patrzenia na kultury nieeuropejskie. Jej badania terenowe, publikacje i refleksje nad szamanizmem wprowadziły do antropologii perspektywę wolną od uprzedzeń i kolonialnej wyższości. Co więcej, Czaplicka nie bała się podejmować tematów tabu. Była autorką pionierskich prac naukowych dotykających tematyki psychopatologicznego zjawiska szamanizmu, kwestii tożsamości płciowej u szamanów czy histerii arktycznej. Opublikowała także prace dotyczącą życia seksualnego ludów Syberii. Niestety, książka objęta została cenzurą i zaginęła13.
Życie Czaplickiej było niczym ciągłe przełamywanie barier, pokonywanie trudności i torowanie sobie swojej własnej drogi w zdominowanym przez mężczyzn naukowym świecie. Jako pierwsza Polka w Oksfordzie udowodniła, że kobiety mogą odgrywać kluczową rolę w rozwoju nauki. Jej spuścizna pozostaje trwałym śladem w dziejach antropologii, a jej życie – lekcją odwagi i poświęcenia dla poznania drugiego człowieka.
- G. Kubica-Heller G., Maria Czaplicka i jej syberyjska wyprawa, [wstęp do polskiego wydania], [w:] „M. Czaplicka” (red.), Mój rok na Syberii, Toruń 2013, s. 7–41. ↩︎
- Maria Czaplicka, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria_Antonina_Czaplicka (dostęp: 22.08.2025). ↩︎
- S. Skowron-Markowska, Z Warszawy przez Londyn na Syberię, „Wrocławskie Studia Wschodnie”, 15, 2011, s. 29–45. ↩︎
- Maria Czaplicka, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
- Ł. Zalesiński, Maria Czaplicka: Polka na Syberii, Podróże Onet.pl, źródło: https://podroze.onet.pl/polska/maria-czaplicka-polka-na-syberii/8vvlv49 (dostęp: 28.08.2025). ↩︎
- Maria Czaplicka, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- J. Radziewicz, Maria Antonina Czaplicka: badaczka ludów syberyjskich, źródło: https://rme.cbr.net.pl/index.php/kobiety-polskiej-wsi-portrety/1297-maria-antonina-czaplicka-badaczka-ludow-syberyjskich (dostęp: 28.08.2025). ↩︎
- Maria Czaplicka, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
- W. Lada, Maria Antonina Czaplicka: kobiecy odcień Syberii, W Polityce, źródło: https://wpolityce.pl/historia/640158-maria-antonina-czaplicka-kobiecy-odcien-syberii (dostęp: 22.08.2025). ↩︎
- Maria Czaplicka, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
Bibliografia:
- Kubica-Heller G. G., Maria Czaplicka i jej syberyjska wyprawa, [wstęp do polskiego wydania], [w:] „M. Czaplicka” (red.), Mój rok na Syberii, Toruń 2013, s. 7–41.
- Lada W., Maria Antonina Czaplicka: kobiecy odcień Syberii, W Polityce, źródło: https://wpolityce.pl/historia/640158-maria-antonina-czaplicka-kobiecy-odcien-syberii (dostęp: 22.08.2025).
- Maria Czaplicka, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria_Antonina_Czaplicka (dostęp: 22.08.2025).
- Radziewicz J., Maria Antonina Czaplicka: badaczka ludów syberyjskich, źródło: https://rme.cbr.net.pl/index.php/kobiety-polskiej-wsi-portrety/1297-maria-antonina-czaplicka-badaczka-ludow-syberyjskich (dostęp: 28.08.2025).
- Skowron-Markowska S., Z Warszawy przez Londyn na Syberię, „Wrocławskie Studia Wschodnie”, 15, 2011, s. 29–45.
- Zalesiński Ł., Maria Czaplicka: Polka na Syberii, Podróże Onet.pl, źródło: https://podroze.onet.pl/polska/maria-czaplicka-polka-na-syberii/8vvlv49 (dostęp: 28.08.2025).
