Flaga Polski

Karta Polaka: jakie możliwości oferuje Polakom z Białorusi?

Białoruś, Karta Polaka
Autor:Anna Kuleszewicz-Toborek

Karta Polaka to dokument poświadczający przynależność do narodu polskiego i może być przyznany każdemu Polakowi urodzonemu za granicą – jeśli oczywiście spełni on określone wymagania. Karta Polaka daje także pewne możliwości związane z edukacją w Polsce. Jej wprowadzenie odbiło się szerokim echem przede wszystkim na Białorusi. Jaki wpływ wywołała ona na nauczanie języka polskiego oraz jaka jest reakcja władz Białorusi?

Wprowadzenie Karty Polaka

Karta Polaka jest dokumentem potwierdzającym przynależność jej posiadacza do narodu polskiego. Może być przyznana osobie nie posiadającej obywatelstwa polskiego, ale deklarującej przynależność do narodu polskiego i spełniającej określone warunki. Karta ustawiona została Ustawą z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka, w której zawarto wszystkie uprawnienia posiadacza Karty, zasady jej przyznawania, utraty ważności i unieważniania oraz właściwość i tryb postępowania organów w tych sprawach1.

Projekt  ustawy o Karcie Polaka przygotowywany był przez kilka lat i przez ten czas oczekiwało go społeczeństwo polskie na Kresach. Z inicjatywą wprowadzenia Karty wystąpił Senat Rzeczypospolitej, uchwalając pierwotny projekt 2 kwietnia 2001 roku2. Karta Polaka, jako dokument uznający przynależność do narodu polskiego nie upoważnia jednocześnie ani do przyznania obywatelstwa, ani do osiedlania się na terytorium Rzeczypospolitej polskiej, ani do przekraczania granicy państwowej bez posiadanej wizy. Jego ideą było sprawienie, aby przebywający w Polsce Polacy z innego kraju nie czuli się jak obcokrajowcy. Ustawa o wprowadzeniu Karty Polaka pierwotnie przewidywała m.in. wszechstronne umocnienie więzi Polaków zamieszkujących poza granicami Polski z ich duchową ojczyzną. W tym celu osoba posiadająca Kartę Polaka może otrzymać wielokrotną długoterminową wizę pobytową bez uiszczania odpowiednich opłat i podejmować pracę w Polsce bez konieczności posiadania specjalnego zezwolenia oraz prowadzić tam działalność gospodarczą. Może też korzystać z bezpłatnego systemu oświaty na poziomie podstawowym, średnim i wyższym, ubiegać się o stypendia i pomoc na naukę na zasadach przewidzianych dla cudzoziemców uczących się i studiujących w Polsce. Posiadaczom Karty przysługuje też prawo bezpłatnego zwiedzana polskich muzeów państwowych, ulga na przejazdy koleją na terenie Polski oraz prawa do korzystania z bezpłatnej opieki lekarskiej w stanach nagłych3. Aby móc otrzymać Kartę Polaka należy nie tylko złożyć wniosek o jej przyznanie, ale także udokumentować polskie pochodzenie, zdać test z języka oraz odbyć rozmowę z konsulem, w trakcie której mogą zostać zadane pytania dotyczące polskiej historii, kultury i tradycji. Cała procedura może trwać od kilku do kilkunastu miesięcy4.

Wzór karty Polaka. Domena publiczna
Wzór karty Polaka. Domena publiczna

Karta Polaka a nauczanie języka polskiego na Białorusi

Z punktu widzenia nauczania języka polskiego na Białorusi najważniejszym przywilejem oferowanym przez Kartę Polaka jest możliwość bezpłatnego korzystania z polskiego systemu oświaty, także na szczeblu wyższym oraz możliwość ubiegania się o określony rodzaj stypendiów w trakcie pobytu w Polsce. Szansa na bezpłatną edukację otwierała drogę na uczelnie wyższe do Polski młodzieży z rodzin, których nie stać było na opłacenie zarówno studiów, jak i zamieszkania w okresie nauki. Można stwierdzić, iż możliwość bezpłatnego korzystania z polskiego systemu edukacji wyższej dawało szersze możliwości niż ograniczone ilościowo stypendia rządowe.

Analizując dane statystyczne dotyczące oświaty polskiej na Białorusi można zaobserwować, iż po roku 2007 liczba osób zainteresowanych nauką w Polsce systematycznie wzrastała, także w ramach zajęć pozalekcyjnych i szkół społecznych. Oferowana w polskich szkołach społecznych edukacja, obejmująca naukę języka polskiego oraz pozwalająca poznać polską kulturę i historię stanowiła najlepszą formę przygotowania do procedury otrzymania Karty Polaka5. Młodzież ucząca się języka polskiego na Białorusi przyznaje, iż szansa na otrzymanie Karty Polaka, obok chęci poznania własnych korzeni, udziału w wycieczkach do Polski, jest dla nich motywacją do podjęcia trudu edukacji6. Możliwość podjęcia bezpłatnych studiów wyższych w Polsce była o tyle istotna, iż organizacje polskie, w tym Związek Polaków na Białorusi, niejednokrotnie apelowały do władz Polski o uproszczenie procedur jej przyznawania polskiej młodzieży z Białorusi7.

Odsetek ludności polskiej na Białorusi (spis białoruski z 2019) według rejonów, miast wydzielonych na prawach rejonów oraz miasta stołecznego. Źródło: Autorstwa Homoatrox - Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=95887442
Odsetek ludności polskiej na Białorusi (spis białoruski z 2019) według rejonów, miast wydzielonych na prawach rejonów oraz miasta stołecznego. Źródło: Autorstwa Homoatrox – Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=95887442

Karta Polaka a reakcja władz Białorusi

Karta Polaka obejmuje piętnaście krajów postosowieckich, w tym także Białoruś. Białoruś też, jako jedyna z tej całej grupy państw, protestowała przeciwko wprowadzeniu dokumentu i oficjalnie go potępiła8. Pojawiająca się w białoruskich mediach krytyka Karty Polaka była ostra: polską inicjatywę nazywano „krokiem absolutnie niemoralnym”, „próbą destabilizacji sytuacji” oraz „spowodowaniem rozłamu wśród ludności polskiej na Białorusi”. Rozgłaszano opinię, wedle której wprowadzenie Karty Polaka miało doprowadzić do poważnej destabilizacji stosunków narodowościowych kraju oraz wywołać napięcie w społeczeństwie białoruskim, a w efekcie – wyrządzić szkodę państwu. Wprowadzenie Karty Polaka nazywano wręcz „brutalnym atakiem na Białoruś”9. I choć Karta Polaka jest dokumentem nie mającym żadnej mocy poza granicami Polski, w 2011 roku na Białorusi wprowadzono ustawę zakazującą posiadania tego dokumentu urzędnikom państwowym oraz pracownikom służb mundurowych10.

Jak jednak wykazała praktyka i sondaże, sami mieszkańcy Białorusi nie do końca ulegli krytycznej państwowej propagandzie. Wedle danych z sondażu socjologicznego z marca 2008 r. 44,4% Białorusinów miało obojętny stosunek do wprowadzenia Karty Polaka, 42,6%  odnosiło się do niej pozytywnie i zaledwie 12,6% wyrażało wobec niej postawę negatywną11. Niestety, w ostatnich latach nasiliły się antypolskie represje na Białorusi, a łukaszenkowski reżim nie przestaje walczyć z Kartą Polaka – wielu jej posiadaczy zmuszonych zostało do zrzeczenia się Karty (mimo, iż na terenie Białorusi nie posiada ona żadnej mocy) pod groźbą utraty pracy12.

Karta Polaka na Białorusi – obecnie

Zainteresowanie Kartą Polaka było i nadal jest spore. Od momentu jej wprowadzenia we wrześniu 2007 roku do czerwca 2016 Kartę Polaka na Białorusi otrzymało 75 tys. osób. Ze wszystkich piętnastu państw objętych programem obywatele Białorusi stanowią największą grupę pośród posiadaczy dokumentu. Od 2016 do września 2019 roku ilość podań dodatkowo wzrosła o kolejne 55 tysięcy. W 2016 roku znowelizowano wówczas ustawę o Karcie Polaka, wnoszącą dodatkowe przywileje jej posiadaczom: przyspieszenie procedury bezpłatnego przyznania karty pobytu i skrócenie procedury przyznania obywatelstwa polskiego (rok po zamieszkaniu). Według zasad nowelizacji posiadacze Karty Polaka mają możliwość starania się o pomoc finansową, wypłacaną przez pierwsze dziewięć miesięcy pobytu w Polsce, rozszerzono też obszar programu, dzięki czemu objął on nie tylko Polaków z obszaru byłego Związku Radzieckiego, ale całego świata13.

Karta Polaka bez wątpienia jest atrakcyjną opcją dla mieszkańców Białorusi posiadających polskie korzenie. Można jednak podejrzewać, że represje nakładane przez władze Białorusi (zniechęcanie do posiadania Karty oraz likwidowanie punktów nauczania języka polskiego) zmniejszy tempo składania nowych wniosków w polskich konsulatach. Z drugiej jednak strony, benefity dawane przez Kartę Polaka, zwłaszcza młodym osobom myślącym o studiach w Polsce, wciąż mogą zachęcać do starania się o jej przyznanie. Można jednakże podejrzewać, że młodzi mieszkańcy Białorusi, którzy posiadają polskie korzenie, po wyjeździe na studia do Polski raczej nie wrócą już do swojego dawnego miejsca zamieszkania.

  1. Dz.U. z 2007 r. nr 180, poz. 1280. ↩︎
  2. J. Waszkiewicz, Karta Polaka? Tak! „Magazyn Polski na uchodźstwie”, nr 5 (29) maj 2008, s. 18. ↩︎
  3. Tamże, s. 19. ↩︎
  4. Karta Polaka: droga do Polski, portal Rzeczpospolita, 26.09.2019, źródło: https://www.rp.pl/swiat/art9195501-karta-polaka-droga-do-polski. (dostęp: 31.10.2021). ↩︎
  5. Kandydaci na Kartę Polaka znajomość języka polskiego oraz wiedzę o polskiej historii, tradycjach i zwyczajach mogli oczywiście wynieść z domu rodzinnego. Jak jednak już wielokrotnie pokazywała praktyka, te, wydawałoby się, kluczowe elementy polskości zanikają w środowisku rodzinnym i są odradzane dopiero na etapie edukacji dzieci. ↩︎
  6. H. Giebień, Rola i status języka polskiego, „Magazyn Polski na uchodźstwie”, nr 11 (95), listopad 2013, s. 16-17. ↩︎
  7. MEN RP podjął działania, ułatwiające polskiej młodzieży z Białorusi rekrutację na studia, Portal Znad Niemna, 2 marca 2021, źródło: http://znadniemna.pl/52202/a-borys-prosilam-zeby-zwiekszono-liczbe-i-wysokosc-stypendiow-dla-polskiej-mlodziezy-z-bialorusi/. (dostęp: 31.10.2021). ↩︎
  8. J. Waszkiewicz, Karta Polaka? Tak… poz. cyt., s. 18-19. ↩︎
  9. Tamże. ↩︎
  10. Karta Polaka: droga do Polski, portal Rzeczpospolita, 26.09.2019, źródło: https://www.rp.pl/swiat/art9195501-karta-polaka-droga-do-polski. (dostęp: 31.10.2021). ↩︎
  11. J. Waszkiewicz, Karta Polaka? Tak… poz. cyt., s. 18. ↩︎
  12. Posiadacze Karty Polaka na Białorusi są zmuszani do zrzeczenia się dokumentu, Portal Polskie Radio, źródło: https://www.polskieradio.pl/399/7978/artykul/3322398,posiadacze-karty-polaka-na-bialorusi-sa-zmuszani-do-zrzeczenia-sie-dokumentu. (dostęp: 14.07.2024). ↩︎
  13. Karta Polaka: droga do Polski, portal Rzeczpospolita, 26.09.2019, źródło: https://www.rp.pl/swiat/art9195501-karta-polaka-droga-do-polski. (dostęp: 31.10.2021). ↩︎

Bibliografia

Powiązane wpisy

Zostaw komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Scroll to Top
Skip to content