Jerzy Grotowski, polski reżyser teatralny, uważany jest za jednego z najważniejszych reformatorów współczesnego teatru. Jego unikalne podejście do pracy z aktorem, koncept „teatru ubogiego” oraz radykalne podejście do struktury i roli spektaklu wywarły ogromny wpływ na rozwój teatru eksperymentalnego, zarówno Polsce, we Włoszech, jak i na całym świecie. Działania Grotowskiego stanowiły rewolucję w pojmowaniu relacji między aktorem a widzem, a jego metody, pełne intensywnej fizyczności i duchowego poszukiwania, na zawsze zmieniły pejzaż teatru XX wieku.
Wczesne lata Grotowskiego
Jerzy Grotowski urodził się w Rzeszowie w 1933 r. Miał brata Kazimierza, który został później profesorem fizyki jądrowej na Uniwersytecie Jagiellońskim1. Jerzy już od młodzieńczych lat interesował się aktorstwem. W 1955 ukończył studia aktorskie w PWST w Krakowie. Następnie, korzystając z możliwości jakie dawał ówczesny świat, wybrał się do Moskwy, aby zacząć tam studia reżyserskie na Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Tam zetknął się z metodą teatralną Stanisławskiego – modelu pracy aktorskiej opartym na realizmie psychologicznym postaci2.
Po ukończeniu moskiewskiej uczelni Grotowski powrócił do Krakowa, gdzie również podjął studia reżyserskie. Debiutował w 1957 r., wystawiając „Krzesła” Eugene Ionesco w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie3.
Początki twórczości Polaka
Grotowski rozpoczął swoją karierę teatralną w Polsce, gdzie w 1959 roku przejął kierownictwo Teatru 13 Rzędów w Opolu, a następnie przeniósł się do Wrocławia, gdzie powstał słynny Teatr Laboratorium. Już od początku swoich działań artystycznych Grotowski odrzucał konwencjonalne formy teatralne, starając się stworzyć teatr, który przekraczał tradycyjne role aktora, reżysera i widza. Inspirował się naukami Stanisławskiego, technikami Brechta, ale też filozofią Wschodu i technikami psychofizycznymi. Z czasem rozwinął własny styl pracy, zwany „teatrem ubogim”4, który stał się punktem wyjścia do jego dalszych poszukiwań.
Teatr Ubogi – maksimum przekazu przy minimalnych środkach
Jednym z kluczowych pojęć w twórczości Grotowskiego był teatr ubogi. Koncepcja ta zakładała ograniczenie wszelkich zbędnych elementów scenograficznych, takich jak kostiumy, dekoracje, a nawet rekwizyty, na rzecz skoncentrowania się wyłącznie na ciele aktora jako głównym nośniku przekazu. Teatr ubogi wyznaczał nową rolę aktora – stawał się on narzędziem wyrazu emocji i duchowej prawdy, eliminując wszelkie powierzchowne ozdobniki, które mogłyby rozpraszać widza. Aktor, poprzez swoje ciało, głos i energię, miał za zadanie przekazać najgłębsze, często uniwersalne prawdy o ludzkiej egzystencji5.
Grotowski wierzył, że teatr powinien być przestrzenią duchowej transformacji, zarówno dla aktora, jak i widza. Proces ten nazywał „aktem całkowitym”, w którym aktor, oddając siebie w pełni podczas spektaklu, oferuje widzowi wyjątkowe doświadczenie. Teatr Grotowskiego dążył do stworzenia bliskiej więzi między aktorem a widzem, często burząc fizyczne bariery między sceną a widownią. Widzowie byli zapraszani do udziału w przedstawieniu w sposób immersyjny, co stwarzało wyjątkowe doświadczenie emocjonalne.
Poszukiwania duchowe i Parateatr
W latach 70. Grotowski rozpoczął intensywne poszukiwania duchowe, które znacząco wpłynęły na jego metodę pracy. Wraz z zespołem podjął się serii eksperymentów, które miały na celu odkrywanie prawdziwej, autentycznej ekspresji aktora. Projekt ten nazwano Parateatrem, a jego głównym celem było przekraczanie ograniczeń sztuki teatralnej poprzez rytuały i procesy inicjacyjne, w których aktorzy mogli odkrywać swoje najgłębsze instynkty i przeżycia.
Grotowski przestał interesować się sztuką sceniczną w tradycyjnym rozumieniu. Przestał wystawiać spektakle dla widzów, a zamiast tego skupił się na intensywnych warsztatach pracy z aktorami. Prace te prowadził między innymi we Włoszech, gdzie zyskał wielu uczniów i zwolenników swojej metody, między innymi we współpracy z Eugenio Barbą, twórcą Odin Teatret w Oslo, który przejął wiele z koncepcji Grotowskiego, rozwijając je dalej w Europie6.
Emigracja – nowy etap i nowa publiczność
Gdy Grotowski przebywał we Włoszech w Polsce wybuchł stan wojenny. Reżyser potrzebował przedłużyć swój paszport, aby móc pozostać w Italii nieco dłużej. Zaproponowano mu to, ale pod warunkiem, że w zamian za przedłużenie paszportu będzie firmować swoim nazwiskiem imprezę kulturalną zbojkotowaną przez całe środowisko artystyczne. Ostatecznie, Grotowski postanowił po prostu nie wracać już do Polski.
Najpierw zatrzymał się dłużej we Włoszech, następnie wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Początkowo zamieszkał w Nowym Jorku, gdzie w 1982 r. prowadził warsztaty na Columbia University, następnie przeniósł się do Kaliforni. To właśnie tam rozpoczął też kolejny etap swojej twórczości: Dramat Obiektywny (1982-1985) realizowany przede wszystkim na Uniwersytecie Kalifornijskim w Irvine7.
W 1985 roku Grotowski postanowił powrócić do słonecznej Italii. Przeniósł się do Pontedery we Włoszech, gdzie w 1986 roku założył Workcenter of Jerzy Grotowski – Centro di Lavoro di Jerzy Grotowski, z czasem przekształcone w Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards8.
We Włoszech Grotowski znalazł żyzny grunt do dalszego rozwijania swojej metody. Pracował tam z międzynarodowymi grupami aktorów i artystów, organizując warsztaty, które często przeradzały się w wielotygodniowe lub wielomiesięczne treningi. Jego obecność we Włoszech w latach 80. i 90. przyczyniła się do popularyzacji teatru eksperymentalnego na skalę międzynarodową. Grotowski cieszył się tam wielkim szacunkiem, a jego warsztaty były okazją do transformacji dla licznych młodych artystów. Włoskie środowisko teatralne przyjęło Grotowskiego z entuzjazmem, widząc w nim nie tylko twórcę teatralnego, ale również duchowego przewodnika.
Jego praca zyskała tam miano procesu „poszukiwań źródłowych” (workcenter), gdzie, wraz z innymi reżyserami i aktorami, szukał głębokiego znaczenia teatru jako miejsca autentycznego wyrazu i doświadczenia. Włoskie teatry, zafascynowane jego metodami, zaczęły eksperymentować, co doprowadziło do rozwoju wielu nowych nurtów i metodologii teatralnych, inspirowanych filozofią Grotowskiego9.
Grotowski sam do aktorstwa nigdy już nie powrócił. Pod koniec życia przyjął rolę nauczyciela, który sprawuje duchową opiekę nad swoimi uczniami. Wykładał na wielu uczelniach całego świata, otrzymał kilka tytułów profesora honoris causa, w tym odznaczenie Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1997 roku został profesorem w specjalnie dla niego otwartej katedrze Antropologii Teatralnej w Collège de France. Zmarł w swoim mieszkaniu w Pontederze w 1999 roku, po długiej i ciężkiej chorobie10.
Wpływ Grotowskiego na teatr XX i XXI wieku
Dziedzictwo Grotowskiego wykracza daleko poza granice Polski i Włoch. Jego wpływ można dostrzec w działalności wielu twórców i grup teatralnych na całym świecie, takich jak Peter Brook, Eugenio Barba, Tadashi Suzuki czy Robert Wilson. Metoda Grotowskiego zmieniła sposób, w jaki postrzega się aktorstwo i teatr. Wprowadził on do teatru nowy rodzaj dyscypliny fizycznej, duchowej i intelektualnej, który inspiruje do dziś.
Teatr Grotowskiego stał się dla wielu punktem odniesienia w kontekście przekraczania granic między aktorstwem a duchowością, między fikcją a prawdą egzystencjalną. Jego metody pozwoliły aktorom na bardziej intensywny, wewnętrzny rozwój, co przekształciło samo rozumienie ich pracy – nie tylko jako gry, ale jako głębokiej, niemal sakralnej sztuki.
Warto podkreślić, że mimo upływu lat, metody i idee Grotowskiego są wciąż aktualne. Jego podejście do roli aktora i widza, skupienie na duchowym wymiarze pracy scenicznej oraz odrzucenie konwencjonalnych ram teatru inspirują współczesnych reżyserów i aktorów. Jego dziedzictwo żyje w teatrach na całym świecie, gdzie nowe pokolenia artystów wciąż sięgają po jego idee, poszukując w teatrze czegoś więcej niż tylko rozrywki – autentycznego doświadczenia życia.
Jerzy Grotowski pozostaje symbolem nowoczesnego teatru eksperymentalnego, ojcem radykalnych przemian w teatrze XX wieku, które na zawsze zmieniły jego oblicze. Jego twórczość jest dowodem na to, że teatr może być nie tylko sztuką, ale także drogą duchowego i artystycznego rozwoju.
- Jerzy Grotowski, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy_Grotowski (dostęp: 03.12.2024). ↩︎
- Stanisławskiego system, Encyklopedia PWN, źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3978974 (dostęp: 03.12.2024). ↩︎
- Jerzy Grotowski, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
- Twórczość Jerzego Grotowskiego, czyli teoria teatru ubogiego, Teatr Przypadków Feralnych, źródło: https://feralni.com/tworczosc-jerzego-grotowskiego/ (dostęp: 03.12.2024). ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Eugenio Barba. Włoski uczeń Grotowskiego, Polskie Radio, źródło: https://www.polskieradio.pl/8/1594/artykul/1626413,eugenio-barba-wloski-uczen-grotowskiego (dostęp: 03.12.2024). ↩︎
- L. Kolankiewicz, „Dramat Obiektywny” Grotowskiego, [w:]„Dialog” (nr 5), cz. 1, 1989, s. 126–139. ↩︎
- Jerzy Grotowski, Wikipedia… poz. cyt. ↩︎
- Tamże. ↩︎
- Tamże. ↩︎
Bibliografia:
- Eugenio Barba. Włoski uczeń Grotowskiego, Polskie Radio, źródło: https://www.polskieradio.pl/8/1594/artykul/1626413,eugenio-barba-wloski-uczen-grotowskiego (dostęp: 03.12.2024).
- Jerzy Grotowski, Wikipedia, wolna encyklopedia, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy_Grotowski (dostęp: 03.12.2024).
- Kolankiewicz L., „Dramat Obiektywny” Grotowskiego, [w:]„Dialog” (nr 5), cz. 1, 1989, s. 126–139.
- Stanisławskiego system, Encyklopedia PWN, źródło: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3978974 (dostęp: 03.12.2024).
- Twórczość Jerzego Grotowskiego, czyli teoria teatru ubogiego, Teatr Przypadków Feralnych, źródło: https://feralni.com/tworczosc-jerzego-grotowskiego/ (dostęp: 03.12.2024).
