Po klęsce Powstania Listopadowego tysiące Polaków, wiernych sprawie niepodległości, opuściło ojczyznę. Wielka Emigracja, choć rozproszona, nie porzuciła walki – tworzyły się frakcje polityczne, z których najważniejszą był Hôtel Lambert, obóz konserwatywny skupiony wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. W niniejszym tekście przybliżymy historię oraz idee, które mu przyświecały.
Krystalizacja Obozu Czartoryskiego
Obóz, o którym dziś będę pisał, skupiony był wokół jednej, kluczowej dla Wielkiej Emigracji postaci – księcia Adama Czartoryskiego. Człowiek ten był niezaprzeczalnym liderem lwiej części polskich uchodźców, zwłaszcza kręgów arystokratycznych i oficerskich. Arystokracja, oficerowie Królestwa Kongresowego oraz inni związani z władzami Powstania Listopadowego stanowili trzon przyszłego Hôtelu Lambert, który nazwę przyjął dopiero w 1843 roku. Środowisko księcia, widzące w nim przyszłego króla odrodzonej Polski, już w 1833 roku powołało w Paryżu Związek Jedności Narodowej. Celem tej organizacji było odzyskanie niepodległości kraju. Członkowie ZJN liczyli na wybuch ogólnoeuropejskiego konfliktu i odrodzenie Polski dzięki wsparciu państw zachodnich.
W tym celu książę Czartoryski i najważniejsi członkowie ZJN, stworzyli tzw. radę familijną. W jej skład wchodzili między innymi generał Władysław Zamoyski, hrabia Ludwik August Plater oraz weteran wojen napoleońskich generał Henryk Dembiński. Prowadzili oni szeroko zakrojone akcje dyplomatyczne na dworach Anglii, Francji i Turcji. Dodatkowo, w 1837 roku, powołano „niższą instancję” ZJN – Związek Insurekcyjno-Monarchiczny Wyjarzmicieli. Nazwa „Wyjarzmiciele” pochodzi od słowa „jarzmo” i symbolizowała dążenie do zrzucenia zaborczego ucisku, czyli „zerwania jarzma” obcego panowania nad Polską. Związek Insurekcyjno-Monarchiczny był organizacją tajną i paramilitarną, powstałą jako niższy szczebel ZJN. Jego celem była przede wszystkim organizacja powstania zbrojnego, które miało przywrócić niepodległą monarchię w Polsce. W przeciwieństwie do umiarkowanych działań dyplomatycznych ZJN, „Wyjarzmiciele” skupiali się na czynnej walce i mobilizacji młodszych emigrantów.
Konserwatywni stronnicy niekoronowanego króla Polski chcieli odrodzenia Rzeczypospolitej w duchu Konstytucji 3 Maja. Kraj miał być monarchią, w której król panuje, ale nie włada. Podkreślano wprowadzenie wolności słowa, uwłaszczenia chłopów oraz równość obywateli wobec prawa. Te liberalne, jak na ówczesnych konserwatystów, postulaty stały w kontrze do założeń republikańskiego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.
Hôtel Lambert – rezydencja i idea
W 1843 roku książę Adam Jerzy Czartoryski – niegdyś minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego – nabył paryski Hôtel Lambert. Była to nie tylko kwestia prestiżu, ale przede wszystkim akt polityczny. Zakup tej XVIII-wiecznej rezydencji na wyspie św. Ludwika, możliwy m.in. dzięki wsparciu polskiej emigracji, miał nadać strukturę i rangę polskiemu rządowi emigracyjnemu. Wkrótce Hôtel Lambert stał się najbardziej wpływowym ośrodkiem politycznym Wielkiej Emigracji – zarówno symbolem państwowości bez państwa, jak i realnym zapleczem dyplomatycznym.
Czartoryski, pełniący funkcję prezydenta Rządu Narodowego podczas powstania listopadowego, po jego klęsce porzucił myśl o kolejnym zrywie. Zamiast tego postawił na działania długofalowe i legalistyczne, wpisujące sprawę polską w szerszy kontekst rozgrywek międzynarodowych. Emigracja zgrupowana wokół Hôtel Lambert starała się oddziaływać na rządy europejskie, licząc, że przy odpowiednio sprzyjających okolicznościach – np. podczas konfliktów między mocarstwami – uda się doprowadzić do sprawy polskiej na forum międzynarodowym. Niekiedy uważano wręcz, że Czartoryski pełnił rolę nieformalnego „króla Polaków na emigracji”.
Rezydencja stała się też swoistym centrum życia społecznego i intelektualnego. Organizowano tam odczyty, wspierano literatów, malarzy i muzyków, starając się jednocześnie dbać o ciągłość polskiej kultury i edukacji. Hôtel Lambert reprezentował także bardziej konserwatywne i monarchistyczne skrzydło emigracji, co nie zawsze znajdowało zrozumienie u bardziej radykalnych środowisk (np. Gromad Ludu Polskiego czy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego).
Polityka międzynarodowa Czartoryskiego
Choć środowisko Czartoryskiego odrzucało myśl o kolejnych powstaniach – które nazywano nieodpowiedzialnymi aktami rozpaczy – paradoksalnie popierało podobne zrywy w innych krajach: wspierano Węgrów, pomagano Włochom, inspirowano antyrosyjskie i antyaustriackie nastroje na Bałkanach. Te działania bywały określane jako „polska praca w cudzym interesie” – krytyczne określenie podkreślające, że emigracja wykorzystywała konflikty innych narodów do osłabienia zaborców, realizując własne cele. W ramach przeciwstawiania się panslawistycznemu rosyjskiemu imperializmowi Polacy chętniej wspierali katolickich Chorwatów, Słoweńców oraz Czechów – to właśnie te narody miały stanowić siłę rozkładową Austrii od wewnątrz.
Szczególnie widoczne było to w Turcji, gdzie Hôtel Lambert przez lata prowadził skuteczną politykę skierowaną przeciw Rosji. Gdy w 1853 roku wybuchła wojna krymska, wielu polityków Hôtel Lambert traktowało ją jako szansę na międzynarodowe osłabienie caratu. Pojawiła się nawet idea utworzenia Legionu Polskiego u boku Osmanów, a w praktyce powołano Dywizję Kozaków Sułtańskich – formację złożoną z Polaków i Tatarów, działającą u boku armii tureckiej. Choć dla wielu brzmiało to egzotycznie, z punktu widzenia Hôtel Lambert było to konsekwentne realizowanie tzw. „polityki dwóch cesarzy” – dążenia do osłabienia jednocześnie Rosji i Austrii, gdzie tylko było to możliwe. Jednostka nie weszła jednak do walk, ponieważ w trakcie jej formowania podpisano pokój pomiędzy pokonaną Rosją a teoretycznie zwycięską Turcją, którą wspierały faktyczni zwycięzcy wojny – Francja i Wielka Brytania.
Między 1856 a 1863 rokiem
Po zakończeniu wojny krymskiej w 1856 roku sytuacja polityczna w Europie uległa istotnym przeobrażeniom, które zmusiły środowisko Hôtel Lambert do modyfikacji strategii. Pokój paryski osłabił wpływy Rosji, jednak nie stworzył natychmiastowej możliwości odbudowy niepodległej Polski. Książę Adam Jerzy Czartoryski wraz ze swoim otoczeniem zdawali sobie sprawę, że dalsza walka wymaga cierpliwości, konsekwentnej i długofalowej dyplomacji oraz umiejętnego wykorzystywania sprzyjających zmian w układzie sił międzynarodowych.
W kolejnych latach, szczególnie w latach 50. i na początku 60. XIX wieku, politycy Hôtel Lambert starali się zacieśniać kontakty z mocarstwami zachodnimi – przede wszystkim Francją i Wielką Brytanią – licząc na ich wsparcie w potencjalnych przyszłych konfliktach z Rosją i Austrią. Równocześnie coraz bardziej dostrzegano rosnącą potęgę Prus, która stanowiła kolejne wyzwanie dla planów odbudowy Polski. W obliczu tych okoliczności obóz Czartoryskiego zdecydowanie odrzucał ideę natychmiastowego powstania zbrojnego, uznając, że poprzednie insurekcje przyniosły jedynie krwawe porażki.
Choć Hôtel Lambert nie popierał powstań, nie zaprzestał działalności politycznej. Wspierał narodowe ruchy oporu na Bałkanach i innych terenach Europy, wykorzystując je jako narzędzia osłabiania zaborczych mocarstw. Ta tak zwana „polityka dwóch cesarzy” – wymierzona przeciw Rosji i Austrii – pozostawała fundamentem strategii emigracyjnej. Miała ona na celu utrzymanie nadziei na sprzyjający układ sił, który umożliwi odbudowę niepodległości Polski, ale bez ryzyka nieprzygotowanych powstań.
W 1861 roku zmarł książę Adam Jerzy Czartoryski, a przewodnictwo w stronnictwie przejął jego syn, Władysław Czartoryski. Nowe pokolenie musiało zmierzyć się z wyzwaniami zbliżającego się powstania styczniowego oraz zmieniającą się sytuacją na arenie europejskiej.
Hôtel Lambert wobec powstania styczniowego (1863–1864)
Wybuch powstania styczniowego w 1863 roku był dla Hôtel Lambert kolejnym momentem próby. Mimo że środowisko księcia Czartoryskiego od dawna dystansowało się od bezpośrednich działań zbrojnych, uważając powstania za niepotrzebne i skazane na niepowodzenie, tym razem nie mogli pozostać całkowicie bierni wobec walki rodaków. Przez lata kładli nacisk na dyplomację i budowanie sprzyjających sojuszy międzynarodowych, jednak dramatyczna sytuacja w kraju wymagała reakcji.
Członkowie Hôtel Lambert udzielili powstaniu wsparcia przede wszystkim w sferze politycznej i propagandowej – starali się przekonać rządy Francji i Wielkiej Brytanii do wsparcia sprawy polskiej, apelowali o pomoc i wprowadzali temat Polski do europejskiej debaty publicznej. W kraju wysyłano także pomoc materialną, organizując zbiórki pieniędzy, broni i leków, które miały trafić do walczących. Niemniej jednak brak koordynacji i ideowe różnice między emigracją a powstańcami utrudniały efektywną współpracę.
Co więcej, Hôtel Lambert był krytyczny wobec radykalniejszych ugrupowań i metod stosowanych przez część powstańców, co powodowało napięcia wśród emigracji. Po upadku powstania represje carskie stały się surowe, a emigranci – zwłaszcza konserwatywni – odczuli wzrost trudności w działalności politycznej.
Dla obozu Czartoryskiego powstanie było potwierdzeniem słuszności swojej strategii: bez silnego wsparcia mocarstw zachodnich i przemyślanej dyplomacji nie uda się odbudować niepodległości. W konsekwencji po 1864 roku znaczenie Hôtel Lambert stopniowo malało, a nowe pokolenia emigrantów zaczęły szukać innych dróg walki, często bardziej radykalnych. To symboliczny koniec pewnej epoki w dziejach polskiej emigracji i polityki niepodległościowej.
Zmierzch Hôtel Lambert
Po 1864 roku działalność Hôtel Lambert traciła na intensywności, choć samo stronnictwo wciąż odgrywało istotną rolę w życiu politycznym i społecznym Wielkiej Emigracji. Głos Czartoryskich – teraz już głównie Władysława – nadal był słyszalny wśród Polonii, ale coraz wyraźniej zaznaczała się zmiana pokoleniowa i przesunięcie środka ciężkości ku nowym nurtom, zwłaszcza demokratycznym. Dawna dyplomacja, mozolnie konstruowana w salonach i gabinetach, nie była już dostateczną odpowiedzią na rozczarowanie po kolejnym upadku powstania.
Mimo to Hôtel Lambert pozostawał ośrodkiem skupiającym środowiska konserwatywne, tradycyjnie nastawione na współpracę z monarchiami zachodnimi i wierzące w możliwość odzyskania niepodległości drogą politycznych sojuszy. Nadal wspierano inicjatywy edukacyjne, prasowe i filantropijne. Wartość tego dziedzictwa polegała nie na spektakularnych sukcesach, ale na trwałości instytucji, przekonań i elitarnej kultury politycznej.
Z czasem Hôtel Lambert ustąpił miejsca nowym środowiskom emigracyjnym, lecz jego dorobek – w zakresie myśli państwowej, działań dyplomatycznych i etosu służby narodowej – przetrwał i pozostaje ważnym elementem pamięci zbiorowej polskiej diaspory.
Bibliografia:
- Bajdor M., Hotel Lambert. Emigracja konserwatywno-realistyczna. Źródło: https://konserwatyzm.pl/hotel-lambert-emigracja-konserwatywno-realistyczna [dostęp na 13.07.2025}
- Lichocki D. Polityka bałkańska Hotelu Lambert (1833-1856) | Recenzja. Źródło: https://historykon.pl/polityka-balkanska-hotelu-lambert-1833-1856-recenzja [dostęp na 13.07.2025}
- Hôtel Lambert (obóz polityczny). Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/H%C3%B4tel_Lambert_%28ob%C3%B3z_polityczny%29?
